Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүгэр Нам улууһун Хатырыгар чөл олоҕу тутуһууга, киһи олорор олоҕун уһатыыга, эти-сиини бөҕөргөтүүгэ аналлаах бэртээхэй дьаһал буолан ааста. Арыгылааһыны утары ыытыллар үлэҕэ төгүрүк остуол тэрилиннэ, Дьокуускай куораттан Саха Республикатын арыгыны хааччахтааһыҥҥа управление начальнига Матвей Иванович Лыткин салайааччылаах "Стимул" скандинавскай хаамыы кулууп бөлөҕө тахсан көхтөөхтүк кыттаннар, үөрүүлээх күнү сэргэхситтилэр. Улуус уонтан тахса нэһилиэктэрин баһылыктара, киэҥ актыып түмүстүлэр.
Тоҕо маннык тэрээһиннэр тэриллэллэрий?
Маныаха анаан аһаҕас кэпсэтиилэр буоллулар.
Бэйэтигэр эрэ буолбакка, нэһилиэгин актыыбыгар, дьонугар-сэргэтигэр эркин курдук эрэллээх, чиккэ тыллаах-өстөөх Хатырык нэһилиэгин баһылыга Алексей Михайлович Пинигин кэпсииринэн, чөл олоҕу тутуһууга, арыгыны утары үлэҕэ үлэлээбиттэрэ ырааппыт. Ол суолтата улахан. Чөл олоҕу тутуһуу биир сүрүн хайысхатынан - арыгылаах утахтары утары охсуһуу буолар. Арыгылаах утахтары бохсооһун. Онуоха Сокуону бэлэмнээһиҥҥэ көхтөөхтүк үлэлэһэллэр. Үлэ араас хайысхаларын ыыталлар, ол иһигэр скандинавскай хаамыылар курдук дьаһаллар түмсэ түһэллэр.
2011 с. чөл олох тирэх киинин туһунан Галина Иннокентьевна Данчикова бэрэссэдээтэллээх 223 № правительство дьаһалынан салайтараннар киэҥ өрүттээх үлэни тэниппиттэр. Нэһилиэккэ баар тэрилтэлэр, общественнай түмсүүлэр иннилэригэр чөл олоҕу тутуһууга, арыгылааһыны утары чопчу соруктары труортаабыттар, хас биирдии нэһилиэк олохтооҕор өйдөтүү үлэтин ыыппыттар. Дьон арыгылааһын буортутун өйдүү иликтэринэ общественность сайдар кыаҕа суох, сымыйа общественность буолан хаалар диэн, ыччат өйүгэр-санаатыгар деформация барбат буолуутун хайысхатын бигэтик тутуспуттар. Нэһилиэккэ баар тэрилтэлэр салайааччылара бука бары чөл олохтоох дьон. Салайааччы, оҕолору кытта алтыһар үлэһит ис туруга чиэһинэй, ыраас туруктаах, чөл олохтоох буолуохтаах диэн принциби бигэтик тутуһаллар уонна ону олоххо киллэрэллэр.
Түмсүүлээх буолуу, биир өй-санаа сүдү күүс.
Нэһилиэккэ баар ыччат түмсүүтүн нөҥүө олохтоох ыччаттары мунньан анкета толорторбуттар. Ол анкетаҕа "арыгы атыытын утарабын", "арыгы атыытын хааччахтыахха", "арыгы көҥүл атыыланнын" диэн үс ыйытыылары киллэрбиттэр. Анкета үтүө түмүгү биэрбит. Тыһыынчаттан тахса нэһилиэнньэлээх нэһилиэккэ биэс киһи арыгы көҥүл атыыланарыгар эппит, 92% утарбыт, итинтэн ордуга арыгы атыытын бириэмэтин хааччахтыырга эппиттэр.
Дьэ, ити олохтоох бэйэлэрин ыччаттарын санааларыттан тирэҕирэннэр, нэһилиэк мунньаҕын ыыппыттар. Нэһилиэк депутаттарыгар накаас быһыытынан киллэрэннэр арыгылаах утахтары атыылыыр маҕаһыын арыгыны атыылыырын тохтоппут. 2013 сылтан нэһилиэк иһигэр арыгы атыыламмат буолуута ситиһиллибит. Ол гынан баран, арыгы иһиэхтэрин баҕалаахтар баалларынан, арыгы атыылыыр "точкалар" диэннэр үөдүйэ сылдьыбыттар. Аны үлэ ол "точкалар" хаһаайыттарын өйдөтүүгэ туһуламмыт, арыгы аҕалар иэдээнин, арыгы буортутун туһунан иһитиннэриигэ-биллэриигэ болҕомтону туһаайбыттар. Күүстээх өйдөтүү үлэ ыытыллыбытын түмүгэр "точкалар" суох оҥоһуллубуттар.
Билигин Ил Түмэн нөҥүө Республика нэһилиэктэригэр арыгыны хааччахтааһын Сокуонун киллэриигэ үлэ саҕалаатылар.
Нам улууһугар 2000-2007 сыллардахха Түбэ нэһилиэгин баһылыгынан олорон, аан бастаан арыгылаах утахтары атыылааһыны тохтоппут Розалия Егоровна Лукина чөл олоҕу киэҥник өйдөөһүн наадатын, доруобуйа, айылҕа, спорт, дьоҥҥо, общественнай олоххо сыһыан тупсарыллар эрэ түгэнигэр ситиһии кэлэрин, сэттэ сыл устата биир да киһи өлбөтөҕүн, бэлиэтээтэ. Арыгыны утары үлэҕэ, саха омук генофондатын харыстааһыҥҥа бастыҥ уопуту тарҕатар ыстатыйалар бөҕө улуус, республика хаһыаттарыгар тахсыбыттар, республиканскай таһымнаах семинардар ыытыллыбыттар. Чөл олохтоох дьиэ-кэргэн программатын күүскэ тэниппиттэр.
Арыгы атыытын бопсорго 2015 ахсынньы 15 күнүттэн нэһилиэнньэ бүттүүнэ туруммутун, аллараттан куустээх улэ барбытын, түөлбэлэринэн, чөл олоҕу тутуһарга сыалланан-соруктанан үлэни тэрийэн ыытыы туһунан 2100 нэһилиэнньэлээх Хамаҕатта нэһилиэгин баһылыга Иван Николаевич Максимов киэҥник тохтоото. Бу бэри судургута суох үлэҕэ ис сүрэхтэриттэн баҕаран, араас саастаах общественнай тэрилтэни салайар, бары боппуруостарга нэһилиэк олоҕор үлэлэһэр дьон түмсэн ылсыбыттар. Сыаллаах-соруктаах үлэлэстэххэ онно тиийиэххэ сөп эбит диэн өйдөбүлүнэн салайтарбыттар. Аллараттан этии тахсарын учуоттааннар, нэһилиэнньэттэн тыһыынчаттан тахса куолаһы хомуйбуттар. Нэһилиэк хас биирдии ыала бука бары ис дууһатыттан баҕарар уонна сөбүлэһэр буоллаҕына, утарсар да киһи баар буоллаҕына, арыгы атыытын утарсар кыаҕа суох буолар эбит диэн өйдөбүлгэ кэлбиттэр.
Үрдүк үөрэхтээх физкультура учуутала, "Чиргэл" доруобуйа кулуубун салайааччыта, спорт саала дириэктэрэ, боксаҕа спорт маастара Анатолий Евсеевич Ефремов нэһилиэк олохтоохторо, ыччаттара спорт араас көрүҥнэринэн дьарыгырыыларын тэрийэр-көҕүлүүр. Тус бэйэтэ арыгы испэтэҕэ букатын ырааппыт. Буортутун билэбин диир. Арыгы олох испэтэх киһи диэн суох диэн ааҕар. Иһэн баран тохтообут дьоннорго "памятник туруоруохха сөп" диэн этэр. Арыгы иһэллэрин тохтоппут дьоҥҥо оннук улахан суолтаны биэрэр.
Саха Республикатын арыгыны хааччахтааһыҥҥа управлениетын начальнига, "Стимул" скандинавскай хаамыы кулууп салайааччыта Матвей Иванович Лыткин хаһан-ханна буоларыныы, истибит эрэ өйүгэр хатанар гына маннык эттэ:
- Бүтүн Республика үрдүнэн ыытылла турар политикаттан биир саамай тоҕоостооҕо чөл олох уонна арыгыны утары үлэ күүскэ барыытыгар биһиги болҕомтобутун уурабыт. Максим Кирович Аммосов дойдутугар Хатырыкка кэлэн Чаҕылхай Максимҥа анаммыт музейы көрөн, биллиилээх государственнай уонна политическай деятель Илья Егорович Винокуров дойдутун аттынан ааһан иһэн, бу дьоннор дьылҕаларын саныы-саныы киһи саллар, убаастыыр, уолуйар. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр олохторун толук ууран тураннар бу биһиги республикабыт сайдыылаах буоларын туһугар үлэлээбиттэрэ. Кинилэр бэйэлэрин олохторун толук ууралларыгар хайдах даҕаны биһи нэһилиэнньэбит, ыччаттарбыт арыгылаатыннар диэбэтэх буолуохтаахтар. Ол иһин бүгүн Хатырык нэһилиэгэ арыгыны утары үлэҕэ биир саамай улахан үтүө холобурдаах нэһилиэк буолар.
Cтатистика көрдөрөрүнэн, дьон да этэринэн, хартыына уларыйан эрэр. Манна биһиги Ил Дарҕаммыт ыытар политиката күүстээҕэ уонна оруннааҕа көстөн иһэр. Күн бүгүн 60 нэһилиэк бэйэтин территориятыгар арыгы атыытын Ил Түмэн нөҥүө бопто. Ити элбэҕи этэр. Ити дьон, норуот баҕа санаата. Онон биһиги республикабыт инникилээх, биһиги республикабыт, ыччаппыт кэскиллээх. Мин куруутун ыйытабын ким доруобай буолуон баҕарарый диэн. Киһи барыта доруобай буолуон баҕарар. Онно сүрүн быраабылалар бааллар – куһаҕан дьаллыкка ылларымыахха, арыгы уонна табаах курдук дьааттартан ыраах сылдьыахха уонна саамай кылаабынайа – хамнаныахха наада. Бу айылҕаттан бэриллибит сокуон, ол сокуону тутуһуохха. Оччоҕо киһи бэйэтин төрдүттэн, төбөтүттэн туох бэлэхтэммитинэн, туох айыллыбытынан олоҕун толору дьоллоохтук олоруохтаах!
Ити курдук Төгүрүк остуолга улуус уон үс нэһилиэгэ кыттыыны ылла, уопут атастастылар. Арыгы утары үлэни хайдах ыыталларын туһунан. Уопуттаах нэһилиэктэртэн холобур ылар гына кэпсэтии буолла.
Ону таһынан, көрдөһүү быһыытынан, кэлин күүскэ тэнийэн, сайдыыны ылан эрэр скандинавскай хаамыы дьон-сэргэ доруобуйатыгар туһалаах буоллун диэн маастар-кылаас ыытылынна. Нэһилиэктэр анаан-минээн хаалыктарын илдьэ кэлбит бэйэлэрин делегацияларын аҕалбыттар. Онон сүрдээх элбэх киһи мустаннар, кэлбиттэрин бэлиэтигэр чөл олох чэчириирин туһугар уонна арыгы утары акция быһыытынан, Хатырык бөһүөлэгин асфальт кутуллубут киин уулуссатынан, дьон-сэргэ, оҕо-ыччат болҕомтотун тарданнар, биһиги чөл олохтоох буоллахпытына инникилээх буолуохпут диэн ис хоһоонноох "Трезвый шаг" девиһинэн хааман көрдөрдүлэр. Ол кэнниттэн болуоссакка маастар-кылаас ыытылынна, оһуохай этилиннэ.
Дьон-сэргэ сүргэтэ сүрдээҕин көтөҕүлүннэ, үөрдэ-көттө, махталын биллэрдэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүгэр Сахабыт сирин нэһилиэнньэтин дьоллоох-соргулаах олоҕун туһугар бэртээхэй хамсааһыннар бара тураллар, Үтүө санаа дьаһаллара уҕараабакка ыытыллалллар. Бары улуустарга, бары нэһилиэктэргэ маннык хамасааһыннар көхтөөхтүк бардахтарына Сахабыт сирэ бүттүүнэ, бүтүн нация чэгиэн-чэбдик буолара саарбахтаммат.
Баһылай ПОСЕЛЬСКАЙ,
Нам - Дьокуускай
