Өрөспүүбүлүкэ спорду сэҥээрээччилэрин куттарын туппут “Спорт Якутии” хаһыат б.дь. атырдьах ыйын 15 күнүнээҕи №-гэр “Үс иилээх хапсаҕайга В.П. Спиридонов-Бэллэкэ Битээлий аатын иҥэриэххэ” диэн ис хоһоонноох ыстатыйаны ааҕан баран, бу саҕалааһыны өйөөн уонна өссө үрдүк таһымҥа таһаарарга дьулуһан, бэйэм өлүүкэ санаабын суруйан эрэбин.
2017 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллыбыт Манчаары Баһылай үбүлүөйдээх ХХ оонньуулара мин көрбүт, сылдьыбыт, ыытыспыт күрэхтэһиилэрбиттэн саамай үрдүк тэрээһиннээхтэрэ диэн сыаналыыбын. Бу барыта улуус баһылыга В.С. Поскачин дьонун-сэргэтин биир сомоҕо буоларга түмпүт киэҥ далааһыннаах үлэтин түмүгэ. Аны саҥа тутуллубут улахан стадиону “Үс Хоһуун” диэн, Үөһээ Бүлүү эрэ буолбакка, бүтүн Саха сирин киэн туттар бөҕө бөҕөстөрө, хапсаҕайдьыттара, ытык сэрии саллааттара Н.К. Докторов-Бычырдаан, В.И. Степанов-Буучугурас, А.П. Васильев-Мордьоноохоп ааттарынан ааттаабыттара сөҕүмэр. Аны “Үс иилээх хапсаҕай” диэн толкуйдаммыт хапсаҕай өрөспүүбүлүкэ иһигэр эрэ буолбакка, киэҥ эйгэҕэ тахсан, биһирэбили ыларыгар саарбахтаабаппын. Ону Үөһээ Бүлүүтээҕи Манчаары Баһылай ХХ оонньууларыгар муҥутуур күүстээҕи быһаарар абсолютнай түһүлгэ тэриллибитигэр аан бастаан көрбүтүм уонна итинник санааҕа кэлбитим.
Быйыл олунньу ыйга Хаҥалас улууһун хапсаҕайга федерациятын салайааччы Вячеслав Анатольевич Нестерев, улуус дьаһалтатын спорка кэмитиэтин салайааччы, көҥүл тустуу уонна хапсаҕай маастара Юрий Юрьевич Никифоров Үөһээ Бүлүүгэ 30-ча хапсаҕайдьыты илдьэ баран, олохтоохтору кытта үс иилээх көбүөргэ 10-тан тахса хонукка бииргэ эрчиллибиттэрэ. Түмүгэр В.И. Степанов-Буучугурас өрөспүүбүлүкэтээҕи турнирыгар кыттан, дойдуларыгар биэс мэтээллээх эргиллибиттэрэ. Кинилэр онно “Үс иилээх хапсаҕай” тула кэпсэтиини ыытан, хапсыһыылары тэрийэн, көрөн-истэн, быраабылатын чуолкайдаһан кэлбиттэрэ.
Далааһыннаах салайааччы, тэрийээччи В.А. Нестерев дойдутугар эргиллээт, “Үс иилээх хапсаҕай” көбүөрүн сабыытын (покрышкатын) Новосибирскай куоракка сакаастыы охсон (100-тэн тахса тыһыынча солкуобай сыаналаах), Хаҥалас улууһун ыһыаҕын хапсаҕайын бу саҥа үс иилээх көбүөргэ ыыттарбыта. 70 кг диэри уонна онтон үөһээ киилэлээхтэргэ, холбоон икки ыйааһыҥҥа, 40-тан тахса хапсаҕайдьыт кыттыбытыгар, үс иилээх көбүөргэ эрдэттэн туста үөрэммит Үөһээ Бүлүү аатырбыт хапсаҕайдьыттара, СӨ спордун маастардара Рустам Прокопьев уонна Станислав Степанов хаҥаластар убаһаларын ылан барбыттара. Хаҥаластар Саха сирин үрдүнэн ханна да суох үс иилээх көбүөр покрышкатын Аммаҕа СӨ норуоттарын VII Спортивнай оонньууларыгар илдьэн, хапсаҕай абсолютнайын хапсыһыылара барыта манна ыытыллан, көрөөччү, кыттааччы биһирэбилин ыллылар. Аны ол кэнниттэн ыкса ыалларбыт, көҥүл тустууга биир сүрүн утарсааччыларбыт буряттар дойдуларыгар 18 бөҕөстөөх, покрышкаларын сүкпүтүнэн тиийэн, үс иилээх хапсаҕайы ыытан уонна буряттар тустууларыгар кыттан кэллилэр. Делегацияны Ю.Ю. Никифоров салайан илдьэ сырытта. Оттон айан, аһылык, хонук ороскуотун барытын улуус хапсаҕайга федерацията уйунна. Онон Хаҥалас хапсаҕайдьыттара Үөһээ Бүлүүгэ төрүттэммит үс иилээх хапсаҕайы өрөспүүбүлүкэ таһыгар аан бастаан таһаара сырыттылар. Буряттар даҕаны үс иилээх хапсаҕайы улаханнык сэҥээрбиттэр, сөбүлээбиттэр. Федерация салайааччыта В.А. Нестерев, көрөөччү, кыттааччы барыта сэҥээрбитин иһин, Новосибирскайга үс иилээх хапсаҕай көбүөрүн өссө үс покрышкатын сакаастаан, улуус хапсаҕайга чемпионатыгар бастыҥ көрдөрүүлэммит хамаандалаах үс нэһилиэккэ анаата. Манна даҕатан эттэххэ, 2019-2020 сс. спортивнай сезону саҕалыыр “Хаҥалас хапсаҕайа” өрөспүүбүлүкэтээҕи турнир Покровскайга үс иилээх көбүөрүнэн ыытыллыа диэн эрдэттэн иһитиннэрэбит.
Мин хапсаҕай туһа диэн, күүс-кыах баарынан, уһун сылларга үлэлээтим. Оттон саҕаланыыта хайдах этэй? 1987 сыл. Ньурбаҕа көҥүл тустуу тренерэбин. Арай Үөһээ Бүлүүттэн В.И. Степанов-Буучугурас хапсаҕайга турнирыгар ыҥырыы туттубут. Көҥүл тустуунан күн аайы эрчиллэн, тилигирэһэ сылдьар сүүмэрдэммит хамаандабын илдьэ бардым. Испэр эриһэр инибит диэн санаалаахпын. Онтум, доҕоор, көҥүл тустууга Бүлүү зонатыгар да кыттыбатах хапсаҕайдьыттар мин өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ киирсэр уолаттарбын эҥин араастаан көтүтэлээн, икки-үс эргиир гынаттаатылар! Дьэ, онно хараҕым аһыллан, хапсаҕай хамсаныыларын өйдөөн көрөн, өбүгэлэрбит барахсаттар өркөн өйдөрүнэн айан, бу улууканнаах хапсаҕай тустууну кэнэҕэски ыччаттарыгар хаалларбыттар эбит диэн, өй-санаа үөскээбитэ. Дойдубар тиийэн, хас дьарык бүтэһигэр хапсаҕайы киллэрбитим. Бу быдан инниттэн өрөспүүбүлүкэ хапсаҕайга чемпионата хас да сыл ыытыллыбатаҕа. Онтон 1989 сылга Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэ чемпионата тэрилиннэ. Мин үлэбэр үтүрүйтэрэн, кыайан барбатым эрээри, дьарык аайы хапсаҕайдаспыт хамаандабын ыыттым. Онтум, доҕоор, Үөһээ Бүлүү кэнниттэн иккис миэстэни ылан эргилиннилэр! Өссө Иван Гаврильев чемпионнаабыт, Максим Адарисов чемпионат бастыҥ хапсаҕайдьыта буолбут!
Бу ситиһииттэн күүс-эрчим ылан, күн бүгүҥҥэ диэри хапсаҕай сайдыытын туһугар үлэлээн кэллим. Ол саҕана сылга ортотунан 5-6 күрэхтэһии ыытыллара. Онтон Дьокуускайга кэлиэхпиттэн күрэхтэһиини элбэтэр туһугар кыһаллан, билигин 30-тан тахса күрэхтэһиилээхпит! Онон, этэргэ дылы, маассабас баар буолла, тустар маастарыстыба даҕаны сыл аайы эбиллэн иһэр, көрөөччүлэр хапсаҕайы сөбүлээн көрөр буоллулар.
Сүрүн болҕомто үүнэр көлүөнэҕэ – оҕо аймахха – ууруллар. Урут оҕолору кытта анаан-минээн үлэ, дьарык суох этэ. Билигин оҕото суох хапсаҕай суох. Федерация Кубогар сүрүн оруолу оҕолор оонньууллар, ону таһынан “Эрчимэн Бэргэн” күрэх, В.Т. Ильин-Күүстээх Ылдьыын, Алексей Никитин, Вячеслав Константинов, Владимир Сметанин, Владимир Варламов, Выбор Быкалыров, Серафим Попов уо.д.а. оҕолорго аналлаах турнирдара бааллар, улахан дьон турнирдарыгар оҕолорго аналлаах ыйааһыннар киллэриллэллэр. Манчаары Баһылай аатынан Национальнай киин кубога эмиэ оҕолорго уонна эдэр ыччакка ананар. Аны Кэбээйи Мукучутугар “Хапсаҕай түһүлгэтэ” диэн анал саалалаах, интэринээттээх спортивнай оскуола баар буолла. СӨ үтүөлээх тренерэ М.В. Иванов, СӨ физическэй культураҕа уонна спорка туйгуна Н.Д. Иванов салалталарынан эрчиллибит Мукучу уолаттара билигин өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьаллар, уонча уол СӨ спордун маастара буолла.
Хас улахан күрэхтэһии, турнир иннинэ хамаанда бэрэстэбиитэлэ, тренерэ уонна хапсаҕайдьыттар кыттыылаах сүбэлэһии, санааны атастаһыы тэриллээччи. Онно судьуйалар, спонсордар, меценаттар, көрөөччүлэр эмиэ кыттааччылар. Хапсаҕайбытын хайдах сайыннарабыт, быраабылабытын тупсарабыт диэн. Билиҥҥи таһыммытыттан өссө үрдүккэ тахсарга эһиги көмөҕүт, сүбэҕит ирдэниллэр диэн. Ону бары ытык иэспит курдук саныахтааххыт диэн.
Дьэ, бу кэпсэтиилэрбит дуорааннара симэлийэ илигинэ, Г. Семенов, Л. Новгородов, С. Попов диэн эдэр дьон тэрийэн, ыытан, хапсаҕай сайдыытыгар “Наслег-проект” диэн саҥа сүүрээни киллэрдилэр. Билигин Саха сирин хас биирдии нэһилиэгин тырахтарыыһа, хачыгаара, сылгыһыта, булчута, табаһыта, о.д.а. идэлээҕэ бу бырайыак чэрчитинэн, хапсаҕай түһүлгэтигэр кыттар буолла. Эмиэ эдэр дьон, хапсаҕай маастара, кэскиллээх комментатор Дь. Захаров, СӨ норуоттарын спортивнай Оонньууларын көҥүл тустууга призера П. Верховцев, далааһыннаах көҕүлээччи, тэрийээччи Т. Барашков “Саха-Арена” диэн сонун күрэхтэһиини тэрийэн, хапсаҕайы киэҥник тэнитиигэ саҥа сүүрээни киллэрдилэр. Саха циркэтигэр, Кыайыы 50 сылын аатынан спортдыбарыаһыгар, онтон “Триумфм” спорткомплекска элбэх көрөөччүлээх күрэхтэри тэрийтэлээн, киэҥ биһирэбили ыллылар.
Аны хапсаҕай уйатынан ааттаныан ааттанар үөһээ бүлүүлэр “Үс иилээх хапсаҕай” диэни төрүттээннэр, хапсаҕай иннин диэки күүскэ сайдарыгар улахан олугу уурдулар, аартыгы арыйдылар. Хомойорум диэн, маны эт мэйиитинэн айан таһаарбыт Виталий Петрович Спиридоновы кытта көрсүбэккэ, кэпсэппэккэ хаалбыппын.
Аны билигин СӨ хапсаҕайга федерациятын инники былаанын туһунан.
Үөһээ Бүлүү ыһыаҕар үс иилээх хапсаҕай түһүлгэтин В.П. Спиридонов-Бэллэкэ Битээлий аатынан ыытары өйүүбүт.
2019 спортивнай сыл халандаарыгар киирбит өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэри б.дь. балаҕан ыйыттан саҕалаан, ахсынньы бүтүөр диэри үс иилээх көбүөргэ ыытарга.
Сүрүн быраабылатын бэлэмнээн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тарҕатарга үс киһилээх хамыыһыйаны тэрийэргэ: Яковлев Андрей Вячеславович, СӨ спордун бочуоттаах маастара, өрөспүүбүлүкэ категориялаах судьуйа; Дадаскинов Олег Николаевич – норуоттар икки ардыларынааҕы категориялаах судьуйа уонна Захаров Андриан Андреевич, Манчаары Баһылай аатынан национальнай киин специалиһа, өрөспүүбүкэ категориялаах судьуйа. Быраабыланы төлөпүөн “Хапсаҕай” группатыгар киллэрэргэ.
2020 сылга ыытыллар бары күрэхтэри “Үс иилээх хапсаҕай” быраабылатынан ыытарга.
Алтынньы ыйга СӨ хапсаҕайга федерациятын отчуоттуур-быыбардыыр кэмпириэнсийэтин ыытарга. Үс иилээх хапсаҕай быраабылатын бу кэмпириэнсийэҕэ толору дьүүллэһэргэ, олоххо киллэрэргэ.
Норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” VII спортивнай оонньуулар 2020 сыл сайыныгар Монголияҕа ыытыллалларынан, муус устарга Монголияҕа баран, үс иилээх хапсаҕай бигэргэммит быраабылатын билиһиннэрэргэ, кыттыахтаах дойдуларга тарҕатарга.
Ахсынньы ыйга Нерюнгри хапсаҕайга Федерациятын тэрийиитинэн ыытыллар хапсаҕай түһүлгэтин Бурятия, Тыва, Амур, Приморье, о.д.а. чугастааҕы регионнар бөҕөстөрүн ыҥыран, хапсаҕай Дальнай Востоктааҕы түһүлгэтин курдук ыытарга.
Маннык улахан түһүлгэлэр ыытыллар уопуттарын олоххо киллэрэн, хапсаҕай Бүтүн Россиятааҕы Федерациятын тэрийэргэ. Оччоҕо, эмиэ мас тардыһааччылар курдук, биһиги хапсаҕайдьыттарбыт РФ спордун маастарын үрдүк аатын ылар чиэскэ тиксиэхтэрэ.
Үс иилээх покрышканы көҥүл тустууга туттуллар гына, П.П. Юмшанов нөҥүө Тустуу аан дойдутааҕы федерациятыгар тахсарга. Ол иһин спортивнай суруналыыс, комментатор Дьулустаан Захаров үс иилээх хапсаҕай уонна көҥүл тустуу хапсыһыыларын роликтарын бэлэмнииригэр этии киллэрэргэ.
Алексей МОСТАХОВ,
норуоттар икки ардыларынааҕы категориялаах судьуйа,
СӨ Д.П. Коркин аатынан государственнай бириэмийэтин лауреата
