Самаан сайын кэлиитин түстүүр уйгу тунах ыһыахтар түһүлгэлэригэр үчүгэй атах оонньооччуну көрөөрү ыраахтан-чугастан мусталлара, уос номоҕор киллэрэн кэрэ кэпсээн оҥостоллоро, үһүйээҥҥэ тиһэллэрэ. Улуус-улуус аайы дьон сөҕүүтүнэн-махтайыытынан туһанар кылыыһыттар, ыстаҥаһыттар, куобахчыттар бааллара.
1966 сылллаахха бэс ыйыгар буолбут Саха сирин норуоттарын V Спартакиадатыгар Ньурба ыччата Николай Санников аата ньиргиэрдээхтик дуораһыйбыта. Хаһыаттар бүтүннүүлэрэ сэргэх сонунунан туолбуттара. Сырдык будьурхай баттахтаах кыраһыабай бааһынай уола кылыыга 43 м 48 см, ыстаҥаҕа 40 м 78 см, куобахха 36 м 69 см түһүтэлээн өрөспүүбүлүкэ саҥа рекортарын олохтообута! Куобаҕар эрэ Үөһээ Бүлүү аатырбыт куобахчытыгар Никифор Ивановка биир сантиметр баһыйтарбыта. Дьааҥыттан өссө биир бааһынай атах оонньуутугар дьоҕурдаах ыччата Иван Горохов бэрт кыранан хаалан Никоай Санниковы “тилэх уопсубута”.
Бастыҥ көрдөрүүлэрэ кылыыга 45 м 23 см, ыстаҥаҕа 44 м 18 см, куобахха 38 м 75 см!
Сахалыы атах оонньуутугар уларыта тутуу кэмэ саҕаламмыта.
Санниковтаах Горохов уон сыл усталаах-туоратыгар аҥардастыы аатырбыттара. Дьон-сэргэ, атах оонньуутун кэскилин туһугар биир-биэс харчыта суох мэтээлинэн, грамотанан биһирэнэн, норуот тапталын ылбыттара!
Дьыл – хонук. Бу күннэргэ бэйэтин кэмин уһулуччулаах дэгиттэр атах оонньооччута, фанат, айар, импровизатор атах оонньооччу Николай Санников лоп-курдук 70 сааһын томточчу да туоллар, сэргэх, күүстээх көрүҥүн сүтэрбэккэ, эдэрдии эрчимин ыһыктыбакка, олоҕун, үлэтин-хамнаһын оргуйар сүрүн үөһүгэр сылдьар.
- - Николай Александрович, аан-бастаан, эйиигин атах оонньуутугар ким уһуйбутай?
- Аан бастакы тренербинэн эһэбин Дмитрий Кушатовы ааҕабын. Ньурбаттан 7 км дэриэбинэҕэ совхоз дириэктэринэн үлэлиирэ. Күн аайы эбэм минньигэс күөрчэҕин, тотоойу суоратын сиэрибин, ону саныы-саныыбын, хаамыы-сүүрүү былаастаах, сатыы тэбинэн тиийэрим. Пиэрибэй кылааспын. Эһээлээх эбэбин ахтарым, таптыырым оччо этэ. Кинилэргэ наһаа тартарарым. Тоҕо эбитэ буолла, эһэм ыстанарга үөрэтэрэ, билиһиннэрэ сатыыр курдук. Туос туруора-туруора ойутара. Туохтан кини оннук гынарын, билиҥҥээҥҥэ диэри билбэппин. Бэйэтэ улахан баҕайы киһи этэ, спорка сыһыана суох. Иккис тренерим буоллаҕына оскуолаҕа 6-7 кылааска үөрэнэ сырыттахпына саҥа физкультура учуутала кэлбитэ. Чэпчэкитик тутта-хапта, көбүс-көнөтүк тутта сылдьар, кытаанахтык хап-харанан көрбүт, хара киһи. Ити иннинэ урут күрэхтэһиилэр мээнэ оскуолаҕа буолбаттар этэ. Өр буолбата ол саҥа физкультурабыт учуутала аҕыйах хонугунан оскуолабыт иһигэр күрэхтэһиилэри ыыталаан барда. Атах оонньуутугар кылаастар икки ардыларыгар. Кэлин билбиппит Саввинов Афанасий Михайлович диэн Ленинградтааҕы Лесгафт аатынан физкультура институтун бүтэрэн кэлбит киһи эбит. Уруккута республика күүстээх кылыыһыта, ыстаҥаһыта уонна тройнойга рекортаах эбит. Миигин дьарыктаан барбыта. Күүһү сайыннарар, физическэй сайдыыны биэрэрэ. Атах оонньуутугар үөрэппитэ. Кыараҕас спортивнай саалаҕа, кылгас көрүдүөргэ. Ойуу ураты техникаларын аҕалбыт, урут сахалар атыннык ойоллор этэ буоллаҕа дии. Ол тройнойга ойууну маарыннатан үөрэппит техникатын мин сыыйа баһылаан, сайыннаран, оннук ойо сылдьыбытым. Улахан кылаастарга тренербин бэйэтин кыайар булбутум. Онтон республиканы ылбыппыт.
- - Онтон, университиэккэ киирдиҥ?
- - Оннук. Иван Гороховтыын тута доҕордоспуппут. Биһиги дьарыктана сылдьарбытын көрөн, үгүс студеннар кэлбиттэрэ. Атах оонньуутунан дьарыктанар группабытыгар сүүрбэттэн тахса киһи баара. Эҥин-араас уолаттар, сорохтор улахан дааннайа суох уолаттар эмиэ бааллар этэ. Кэлин, маастар нуорматын толортообуттара. Университеккэ да киирэн баран тренерим Афанасий Михайлович сорудаҕынан сылдьар этим. Дьокуускайга кэллэҕинэ үөрэн-көтөн, көннөрөн-эҥиннээн биэрэр буолар этэ. Уонна кини нагрузкатынан эбэн-эбэн.
- - Дьарыкка сүрүн болҕомтону туохха уурар этигиний?
- - Бэйэм дьарыктанарым быыһыгар дьарыктыыбын. Былаан оҥоробун. Гороховка былаан, уолаттарга туспа. Үс былаан баара. Тоҕо диэтэххэ, тыаттан кэлбит оҕолор биһиги нагрузкабытын тулуйбаттар. Элбэх ыстаныылары, кылгас сиргэ сүүрүүлэри оҥорорбут, штанганан дьарыктанарбыт. Тыаттан кэлбиттэр эттэрин-сииннэрин сайдыыта, техникалара ситэ-хото «буспатахтар» бааллара. Ойуу упражнениеларын хатылааһыны аччатан биэрэбин. Биир сыл иһигэр биирдии-иккилии миэтэрэни бэйэлэрин көрдөрүүлэриттэн эбэллэрэ. Тренировка араастаах. Улаатар, аччыыр нагрузкалар диэн бааллар. Күрэхтэһии иннигэр сатаан сынньаныахха, аралдьыйары сатыыр эмиэ наада. Ону миэхэ үөрэммит уолаттарга тиэрдэ, үөрэтэ сатыыр буоларым. Көдьүүстээхтик ынньаннахха, результаккын хас да төгүл куоһарыахха сөп. Бэйэтигэр эрэммэт спртсмены психологичесай өттүнэн ылыннараҕын. Суох, оннук буолбатах диэн. Күрэхтэһиигэ атын результаты көрдөрүөн диэн. Итинник.
- - Психологическай өрүттэри хайдах өйдүөххэ сөбүй?
- - Психологическай өрүттэр диэн ити мандраж, эн ыксаабакка бэйэҕин настройдуохтааххын уонна ойуон иннигэр бэйэҥ хайдах ойоргун хараххар ойуулаан көрүөхтээххин. Куһаҕаннык ойдоххуна, көннөрүнэргэ кыһаллыахтааххын, туостан туоска мин оччону аһара барыахтаахпын диэн бэйэҕин бэйэҥ настройданыахтааххын.
- - Эн бэйэҥ бүтэһик попыткаларгар абытайдык барааччыгын, бүттэ диэбит кэннэ, дьэ, куоһарыылар буолааччылар. Оннук түгэннэр элбэхтэр этэ.
- - Дьэ, ол, настройгуттан. Биһиги кылайарбытын трибунаҕа олорор дьон бары биһигини көрө кэлэллэр. Ити эмиэ настрой. Наркотик курдук. Бу дьоннору хайдах даҕаны түһэн биэрбэт гына ойуохха диэн. Улахан результаты көрдөрүөххэ диэн.
- - Эн дьон, көрөөччүлэр тустарыгар улаханнык кыһаллар эбиккин
- - Кэнники оннук буолан барбыта. Дьон бэйэлэрин национальнай көрүҥнэрин бу киһи дьэ хайдах бу ойор эбит диэн ону көрөөрү кэлэллэр. Аны, олох билбэт дьонуҥ кэлэн илии туталлар, махтаналлар, үчүгэйи да көрдөрдүҥ диэн. Саамай улахан наҕараада ити сылдьар. Онон куһаҕан результаты көрдөрөр буоллуҥ даҕаны, кыттыбатыҥ ордук.
- - Ол эйиигин, Гороховы көрөөрү кэлэллэр этэ.
- - Оннук. Хайдах дьэ сырсаллар, хайалара кыайар эбит диэн буоллаҕа дии. Үчүгэйэ диэн, биһиэхэ туох да кистэлэҥ суох. Бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөһөн, өйөнсөн, күрэхтэһэрбит. Холобура, Адамов Коляҕа манныккын көннөрөөр диэн буолара, Алексеев Володя эн аһара алларанан бардыҥ, кыратык үөһэнэн соҕус уонна паузатын тутан бар диэн, эн даҕаны оннук элбэх сүбэни ылбыт буолуохтааххын. Эһигиттэн үгүһү кэтэһэр, эрэйэр этим. Улаханы көрдөрүөххүт диэн. Особенно бүтэһик сылларга, уолаттар хаһан дьэ бу туох буолаллар диэн.
- - Алтыс, сэттис ойууларга төһөнү ойуохтааххын билэр буоллаҕын дии?
- - Билэн, олох билэбин. Бастакы ойуу эн сыыһаҕын көрдөрөр. Ол сыыһаҕын иккис туоска хатылыа суохтааххын. Хайдах ойуохтаххын төбөҕөр илдьэ сылдьаҕын. Уолаттары кэлин куобахха атын техникаҕа үөрэппитим. Урут күүскэ сүүрбэттэр этэ, куобахха аҕыйахтык хааман баран, эбэтэр, сэрэнэн сүүрэн кэлэн ойоллоро. Мин буоллаҕына, туох-баар кыаххынан ойууну киллэрбитим. Ол эбэтэр, 15-20 миэтэрэ курдуктан сүүрэн кэлэн, күүскэ сүүрэн кэлэн ойорум. Онно техникаҕын көрүнүөхтээххин, умса барбат-эҥин курдук. Баланскын. Уолаттар начаас үөрэммиттэрэ.
- - Эн бэйэҥ ойор техникаҥ туһунан. Алларанан, сири кырыйа барарыҥ
- - Ити биричиинэтэ биир – улахан плоскостопиелаахпын. Онно сөп түбэһиннэрэ сатыырым. Уллуҥаҕым хаптаҕайа суоҕа эбитэ буоллар, арыый үрдүгүнэн ойуом этэ. Ону биллэрбэккэ кыһалламмын ойорум. Ыарыыта сүрдээх буолара.
- - Үстэ төхтүрүйэн ойууга Олимпиада призера, ССРС үтүөлээх тренерэ Витольд Креергэ дьарыктана сылдьыбытыҥ. Ол хайдах этэй?
- - Оннук, дьарыктанан. Витольд буоллаҕына, сахалыы атах оонньуутун хаһыакка аахпыт этэ. «Не может быть!”- диэн баран ыҥырбыта. Ону куһаҕана диэн, биэс-алта сыл арыый эрдэ, сааһыра иликпинэ ыҥырбыта буоллар, үчүгэй буолуо этэ. Ойорбун көрөн баран, «16-метровик сылдьаҕын”, - диэбитэ. Оскуораһыҥ мөлтөх эбит диэн буолбута. Санеевтаах бааллар, улахаттара да бэрт этэ, лабыгыратан түһэн сүрдээхтэр. Ону, сахалыы атах оонньуута уонна тройной атын-атын көрүҥнэр эбит диэн түмүккэ кэлбитэ. Онно сылдьаммын кинограмма оҥороллорун көрөн, дойдубар эмиэ кинограмма оҥорон көрдөрөр этим. Ойууларбыт техникатын үөрэтэргэ олус үчүгэй этэ.
Онтон “Учись прыгать” диэн брошюра таһаарбытым. Бэйэм суруйан. Тренировочнай дневниктэрбин ырытан. Креер киирии тылын суруйбута, бу наадалаах дьыала диэн. Брошюрам сыала-соруга диэн, атах оонньуутунан дьарыктаммытым туох эрэ түмүктээх курдук буоллун диэн.
- - Николай Александрович, атах оонньуута эйиэхэ туох спорт көрүҥэй? Тоҕо атах оонньуутунан сөбүлээҥҥин дьарыктанныҥ. Эн дьиҥинэн атын да көрүҥҥэ барыахтаах этиҥ буоллаҕа.
- - Ити билиҥҥи күрэхтэһиилэргэ, өбүгэ оонньууларыгар многоборье баар дии, биһиги онно Горохов Ванялыын киирсэр толору кыахтаах этибит. Холобура, таас даҕаны көтөҕүүгэ биһиги киирсиэхпитигэр сөп этэ. Ядро анньыытыгар, диискэ быраҕыытыгар республикаҕа бастыыр, миэстэлэһэр этибит. Хапсаҕайга, мас да тардыһыытыгар киирсиэ этибит. Мас тардыһыытыгар университекка чөмпүйүөннүү сылдьыбытым. Мин ыйааһыммар Попов Петя, Мэҥэ Хаҥалас тустууга, баар этэ, кинини кытта киирсэрбит. Горохов Ваня эмиэ киирсэр буолбута. Мас тардыһыытыгар эмиэ куһаҕана суох. Хапсаҕайга ди киирсиэххэ сөп этэ. Штангаҕа киирсэр этим дии. Ванялыын биһиги тустан силлигирэтиһэр этибит, ыйааһын түһэрээри тустар этибит. Кини республикаҕа бастыыр дьиҥнээх тустуук. Тустууга баран хаала сыспыта, барбыта буоллар, хайдаҕын билбит суох. Маастары эҥин толоруо этэ эбитэ буолуо гынан баран, албан аатырыыта атах оонньуутуттан кэлбитэ.
- - Ахсыс оскуолаҕа физкультура учууталынан таһаарыылаахтык үлэлээбитиҥ
- - Ити оскуола дириэктэрэ Михеев Андрей Иванович ыҥырбыта. Аҕыйах кэминэн, бары хайысхаларынан биһиги инники тахсыбыппыт. Көһөрүллэ сылдьар Кыһыл Знамяны сыл аайы ыларбыт. Оҕолор миигин сырса сылдьаллара. Никсаныч диэн ааттыыллара. Мин иннибинэ куруутун бобуулаах спортивнай саала аанын оҕолорго нэлэччи аспытым, волейболу, баскетболу күүскэ туруорбутум. Куоракка хаста да бастаабыппыт. Спортивнай ориентированиены, туризмы сайыннарбытым, куруутун бастыыр этибит. Уончалыы хонукка балаакканан айылҕаҕа хонорбут. Хайыһарга дьарыктанан, эмиэ бастыырбыт. Спортинвентаар буларга Геологоуправление спонсордыыра. Дьэ, сөҕүү-махтайыы бөҕө буолара.
- - Онтон спорткэмитиэккэ хайдах кэлбиккиний?
- - Афанасий Егорович Алексеев бэрэссэдээтэллии олорон ыҥырбыта. Алдьархай нагрузкалаах баҕайы үлэ буолан биэрбитэ. Былаан эҥин оҥорооһуна, күрэхтэһиилэри ыытааһын. Эмиэ хайыахпыный, кинигэ үрдүгэр түспүтүм. Ааҕан, үөрэтэн. Дьону кытта сүбэлэһэн. Ылынарым түргэн этэ. Отдел сэбиэдиссэйэ гыммыттара. Онтон, Кон Бронислав Бернардович ыалдьыбытыгар Госкомспорт бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан анаммытым. Өр үлэлээбитим. Календарнай былаан оҥорон спартакиадалары ыытарбыт, оройуоннары тахсан бэрэбиэркэлиибит. Үп-харчы соччо суох да буоллар, Россия, Сойуус күрэхтэһиилэрин ыыталаабыппыт. Дальнай Восток күрэхтэһиилэрэ сотору-сотору бараллара. Виктор Степанов, Михаил Друзьянов уонна мин буоламмыт араас идеялардаах буоларбыт. Бу “тройка” эмиэ тугу эрэ толкуйдаабыт динэ буолара. Олус эппиэттээх Дальнай Восток, Сойуус, Россия күрэхтэһиилэригэр артыыстары туһанар буолбуппут. Бырааһынньыктыы быһыыга-майгыга бараллара. Дьон улахан күрэхтэһиилэр аһыллыыларын-сабыллыыларын күүтэр буолан хаалбыттара. Культура министиэрситибэтин кытта ыкса сибээһи тутуспуппут. Борисов Андрей Саввич сценарийдары бэйэтинэн оҥороро, салайара.
- - Онтон дьэ бу билиҥҥи физкультураҕа уонна спорка сыһыаннаах үлэ буоллаҕа дии, доруобуйа харыстабылыгар үлэлии сылдьаҕын
- - Оннук, доруобуйаны харыстааһын диэн. Биһиги фирмабыт тэриллибитэ 24 сыл буолла. Онно мин бастаан хайысхам чопчута суох этэ. Онтон дьон улаханнык наадыйар стоматологиянан аан бастаан ылсан дьарыктаммыппыт. Госпрограммаҕа киирсэн, президент Николаев Михаил Ефимович, страховой хампаанньалар өйөөбүттэрэ. Божедонова Анастасия Николаевналыын кэпсэтэммит, американскай портативнай установканы аҕалан оройуоннарга тарҕаппыппыт. Онтон эйгэбитин кэҥэтэн, медицина бары көрүҥүнэн дьарыктанан, быыстапка тэрийбиппит. “Китайскай стенаҕа”. Дьон элбэхтик сылдьар буолбута уонна кинилэр этии киллэриилэринэн, дьоҥҥо наадалаах табаардары аҕалан киирэн барбыппыт. Маҕаһыын аспыппыт. Табаарбытын сыллата кэҥэтэн, улаатыннаран, элбээтиннэрэн иһэбит. Дьон да наадыйан көрдөһөрө элбэх. Махтал тылларын этэллэр. Инбэлииттэргэ элбэхтик көмөлөһөбүт. Торуоскатыттан коляскатыгар, киһи туохха наадыйара, эмигэ-томугар тиийэ, барытын баар оҥоро сатыыбыт.
- - Чэ, Николай Александрович, түмүкпүтүгэр, эн физкультура-спорт суолтатын уонна бу доруобуйаҕа аналлаах табаардар суолталара, сыаллара-соруктара биир диэн этэр буоллаҕын дии. Олох оруобуна миэстэҕэр сылдьар эбиккин.
- - Сөпкө этэҕин. Биир ис хоһооннох, биир хайысхалаах үлэ. Хайа, онтон эчэйиини ылбыт, травмаламмыт спортсменнар манна кэлэннэр эмиэ ылан, үөрэн-көтөн бараллар. Дьиэҕэ-уокка дьарыктаналларыгар эмиэ ылыналлар. Биһиги билигин онно хайысха ылан эрэбит. Спордунан дьарыктанаммыт буоламмын, спортивнай хайысханы эмиэ тутуһабыт. Саҥа отдел аспыппыт, онно тренажердар араастара бааллар. Уонна детсад саастаах оҕолорго болҕомтону эмиэ уурабыт. Быыстапкабыт күн аайы үлэлии турар. Кэлэн көрүөххүтүн, сөбүлүү көрбүккүтүн, наадалааххытын ылыаххытын син.
Николай Александрович, бу биһиги атах тэпсэ олорон кэпсэтиибит туһалаахтык ааста дии саныыбын. Уонна биһиги киэн туттар атахпыт оонньооччута буоллаҕыҥ дии, уһулуччулаах, улуу кылыыһыт, атах оонньуутугар дьоҥҥо-сэргэҕэ спорка тапталы үөскэппит. Саха норуотугар өбүгэлэрбит барахсаттар бэлэхтээн хаалларбыт илии-атах оонньуулара билиҥҥээҥҥэ диэри сайдыыны ылбыттарыгар, эн оҥорбут өҥөн, киллэрбит кылаатын улахан дии саныыбыт. Уонна өссө ааһа бараҥҥын тэрийээччи, көҕүлээчи, салайаачы быһыытынан бэйэҥ сэмэй кылааккын киллэрэн, сибилигин аны дьоҥҥо аналлаах доруобуйа, чэгиэн-чэбдик буолуу табаардарын сайыннаран, аҕалан тарҕатан, туһалыы сылдьаргынан, эйиэхэ махталбытын биллэрэбит!
Уонна түгэнинэн туһанан, 70 сааскын томточчу туолбуккунан эҕэрдэлиибит, Николай Александрович! Эйиэхэ дьарыктаммыппынан, биир хоско олорбуппунан, тренер быһыытынан миигин маастар оҥорбуккунан, улахан кирбиилэри атах оонньуутугар ылаттаабыппынан, эйиэхэ махталым муҥура суох! Билигин атах оонньуута күүскэ сайынна, ол эмиэ эйиигиттэн элбэх тутулуктаах.
Чэгиэн буол, чэбдик буол, ыра санааларыҥ олоххо киирэ турдуннар!
Баһылай ПОСЕЛЬСКАЙ, Sportyakutia.ru