Кытыл Дьураҕа кулун тутар 17 күнүгэр, оҕолорго уонна улахан дьоҥҥо хайыһарга ССРС спордун маастарыгар хандьытаат, Саха өрөспүүбүлүкэтин спордун маастара, Саха АССР үс төгүллээх чөмпүйүөнэ, Саха өрөспүүбүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спортка туйгуна, «Саха өрөспүүбүлүкэтигэр физическэй культура уонна спорт сайдыытыгар үтүөлэрин иһин» Бочуот бэлиэтин хаһаайына, «Саха-Азия оҕолоро» Норуоттар икки ардыларынааҕы Оҕо пуондатын стипендиата, «Оҕолорбут кэскиллэрин иһин Үтүө дьыала» мэтээл кавалера, V Малдьаҕар бочуоттаах олохтооҕо Исай Афанасьевич Владимиров бирииһигэр XX-с төгүлүн күрэхтэһии буолан ааста.
Аан дойду үрдүнэн дьаҥ-дьаһах бүрүүкээн улууспут атын оскуолаларыттан, нэһилиэктэриттэн хайыһардьыттар кэлбэтилэр. Ол да буоллар хайыһар куттаах Кытыл Дьура кэскиллээх оҕолоро уонна улахан дьонноро күрэхтэһии таһымын түһэрбэккэ бэркэ күрэхтэстилэр.
Историяны сэгэтэн санатар буоллахха, бастакы хайыһар турнира 2000 сыллаахха муус устар ыйга буолбут. Онно Кытыл Дьура оҕолорун сэргэ, Үөдэй, Тиит-Арыы уонна Ой орто оскуолаларыттан 1-кы, 2-с уонна 3-с кылаас үөрэнээччилэрэ кыттыыны ылбыттар, барыта 57 оҕо хайыһар суолугар тахсыбыттар. Ити курдук, түөрт сыл устата алын сүһүөх оҕолоро күрэхтэспиттэрин кэнниттэн, салгыы өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэһиилэргэ кыттар соруктаах IV-XI кылаас оҕолорун эбии киллэрэн ыытарга быһаарбыттар. Ити түмүгэр, улууспут сүүмэрдэммит хамаандатын састааба тупсан, көрдөрүүлэрэ үрдээбит. Биирдиилээн хайыһардьыт оҕолор ити кэмтэн ыла, өрөспүүбүлүкэҕэ бастыыр иһин күрэхтэһиилэргэ миэстэлэһэр буолбуттар. Араас таһымнаах турнирдар кыайыылаахтара элбээбиттэр. Эстафетаҕа өрүү үс иһигэр киирсэр күүстээх хайыһардьыт оҕолор үксээбиттэр. Ол сыллартан саҕалаан, улуус иһигэр сылын аайы ыытыллар Улахан –Ааҥҥа В. Пудов бирииһигэр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах турнир, I Дьөппөҥҥө сахалартан бастакынан Сэбиэскэй Сойуус хайыһарга спордун маастара И.И. Филиппов бирииһигэр бэтэрээннэр күрэхтэһиилэрэ, Өктөмҥө Е.Е. Лонгинов бирииһигэр көлүөнэлэр күрэхтэһиилэрэ, Кытыл Дьураҕа Исай Владимиров бирииһигэр, Покровскайга СӨ физическэй култуураҕа уонна спортка үтүөлээх үлэһитэ А.А. Дмитриев бирииһигэр саастарынан күрэхтэһии, Нөмүгүгэ үөрэх управлениятын бирииһигэр күрэхтэһиилэр ыытыллан барбыттара. Билигин бу күрэхтэһиилэртэн иккилэрэ эрэ хаалбыт.
Ааспыт 20 сыллар тухары улууспутугар хайыһар спорда сайдыытыгар үлэлээбит учууталларынан уонна тириэньэрдэринэн А.А. Григорьев, В.В. Яковлев (II Малдьаҕар нэһилиэгэ), Н.А. Михайлова (Үөдэй нэһилиэгэ), И.А. Владимиров, В.Г. Сакердонов (V Малдьаҕар нэһилиэгэ), А.Н. Сеялов (Тиит-Арыы нэһилиэгэ), Н.А. Михайлова (Булгунньахтаах), И.А. Владимиров (Нөмүгү нэһилиэгэ) буолаллар.
Бу сырыыга хайыһар киэҥ-куоҥ тыраассатын физкультура учуутала В.Г. Сакердонов олус кичэллээхтик дэхсилээн бэлэмнээбит. Күн-дьыл туран биэрдэ, оҕолор, ыччаттар уонна улахан дьон көҥүл ньыманан сүүрүүлэргэ куоталастылар. Улаатан эрэр уолаттар бугуһуйан туран барыталаатылар. Мэктиэтигэр, көтөн-дайан иһэр курдуктар. Маастара табыллыбыт аллаах хайыһардар чэпчэкитик сырылыыллар. Ким хайдах туттан-хаптан, хамсанан-имсэнэн сүүрэрэ ытыска уурбут курдук көстөр.
Турниры кыра, 2011 уонна онтон алын саастаах кыра уолаттар 500 м сырсыыга саҕалаатылар. Манна, Уйусхан Емельянов битэтэккэ бастакы кэлэн кыайыылаах аатын ылла, иккис миэстэҕэ Илья Кобызев уонна үсүһүнэн Айсиэн Николаев кэлэн, бастакы күрэхтэһиилэрин үөрүүтүн билэн дьоллоннулар. 2009-2010 (1 км) – уолаттарга Осипов Саян, кыргыттарга Кривошапкина Амелия, 2002-2003 сыллардааҕы төрүөх оҕолорго уолаттарга Петров Рома, кыргыттарга Мордовская Аделина, 2004-2005 с.т. –Макаров Алеша, Мордовская Ангелина, 2006-2008 (2 км) - Владимиров Никита, Петрова Оксана, 36 саастарыгар дылы 6 км ыраах сүүрүүгэ – Александр Петров, 56 саастарыгар дылы 5 км – Николай Лотов уонна 56 саастарыттан үөһэ 3 км сиргэ – Виталий Сакердонов бастаатылар.
ССРС спордун маастарыгар хандьытаат, Саха өрөспүүбүлүкэтин спордун маастара, Саха АССР үс төгүллээх чөмпүйүөнэ Исай Владимиров бирииһин иһин күрэхтэһиигэ «Кэскиллээх хайыһардьыт» - Айсен Николаев, Кривошапкина Амелия, «Кыайыыга дьулуурун иһин» - Айсен Егоров, Ваня Кобызев, «Бастыҥ сүүрүү иһин» - Рома Петров, Аделина Мордовская, «Хайыһарынан сүүрүүгэ бастыҥ тиэхиньикэтин иһин» - Ангелина Мордовская, Алексей Макаров анал ааттары ыллылар.
Күрэхтэһиини өрүү буоларын курдук, нэһилиэк баһылыга Вероника Николаевна Лотова, спорт, чөл олох сирдьитэ Иван Афанасьевич Владимиров, оскуола, култуура үлэһиттэрэ турунан туран тэрийбиттэр. Сааскы ылааҥы күн, Кытыл Дьура кэскиллээх ыччаттара, кынаттаах хайыһардьыттара сырылата сыыйылыннара тэбинэн, хаалыктарынан чыыбырҕаччы анньынан туллуктуу көттүлэр.
Уйбаан УЙГУУРАП,
ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.
