Бу 80 саастаах киһи 60-с сыллардаахтан ыла тустууну сэҥээрэн көрөбүн. Ол иһин саханы саха дэттэрбит аатырбыт тустууктары барыларын – Баһылай Рүмээһэптэн саҕалаан уонна Саха сиригэр тустуу оскуолатыгар иитиллибит-эрчиллибит Союзка, Россияҕа, Аан дойдуга ситиһиилэммит бастакы тустуук уолаттары Н.Гоголевы, В.Даниловы, П.Попову, М.Сибирякову уо.да.а. – элбэх араас титуллаах тустууктары күрэхтэһиилэргэ куруук көрөр буоламмын сирэй билэттиибин.
Быйыл Москва уобалаһын Одинцово куоратыгар ыытыллыбыт Россия чемпионатыгар сылдьар спортивнай журналист Ньукулай Бэстиинэп бэртээхэй кэммэнтээрийин араадьыйабыттан кулгаахпын араарбакка, үс күнү көтүппэккэ иһиттим. Мин эрэ буолуо дуо. Тустууну таптааччылар, ыалдьааччылар ким дьиэтигэр, ким тыаҕа сылдьааччы, отчуттар, балыксыттар, айанньыттар – бары иһиттэхтэрэ.
Көҥүл тустуу бары таһымнаах күрэхтэһиилэрин Саха сирин бары муннуктарыгар Ньукулай Бэстиинэп турукка киирэн, тустууктар туруктарын, кыайыыга дьулуурдарын өтө көрөн олорон, хайдах хамсанан ханнык приему оҥорбуттарын, онтуката түмүктээх буолбутун үөрэн-көтөн эрчимнээхтик тиэрдэрэ эбэтэр бэрт кыра тиийбэккэ очкуонан хотторууларын эмиэ абаран кэпсиирэ – бу барыта истээччилэргэ олох субу көрө олорор курдук турукка киллэрэр.
Оттон уолаттарбыт күүстээх маастардарга кыл мүччү хотторор түэннэригэр кини эмиэ хомойор. Ол эрэн Николай ол моменнары барытын холкутуйан быһааран биэрэн иһэрэ истээччилэри уоскутар. Орто ыйааһыннарга кыл мүччү бронза мэтээллэргэ тиксибэтэхпит да иһин, үс уолбут бэһис миэстэлэргэ тахсан бу да ыйааһыннарга урукку тустууктарбыт курдук мэтээллэргэ тиксиэхпитин сөп эбит диэн санааҕа кэлэҕин.
Ааспыт чэппиэргэ, атырдьах ыйын 9 күнүгэр “Спорт Якутии” хаһыакка Николай Одинцово куоракка ыытыллыбыт көҥүл тустууга чемпионатын туһунан киэҥ ырытыылаах ыстатыйа таһаардаҕа буолуо, мин тиксибэтим. Ол эрээри санааларбын этиэм этэ.
Бастатан, хаһан баҕарар бары таһымнаах тустууларга икки тэҥ маастар тустууларыгар ким да очко ылбакка сылдьар түбэлтэлэрэ баар буолааччы, итинник түбэлтэ саха хапсаҕайыгар да баар суол. Түмүгэр сэрэтиинэн эрэ очко ылбыт хотор.
Иккиһинэн, Арассыыйа чемпионатыгар миэстэлэһэн мэтээлгэ тиксии хайа да күрэхтэһиилэртэн ыарахан. Ол курдук ыйааһын аайы дойду, Европа, Аан дойду чемпионнара, призердара о.да.а. дойду иһинээҕи күрэхтэһиилэр призердара кытталлар. Быйыл да оннук буолла. Сахалар ыйааһыннарыгар Арыйаан Тютрин финалга тахсыыга сыралаах тустууга бэрт кыранан хоттордо. Үһүс миэстэ иһин киирсиигэ эрэллээхтик хотон, бу ыйааһыҥҥа уон сыл устата дьонугар-сэргэтигэр ыарахаттары кыайар кытаанах санаатын,тулуурун-дьулуурун көрдөрдө. Онон саха дьоно киниэхэ эрэлбит улахан. Кэлэр өттүгэр даҕаны чэпчэки ыйааһыҥҥа, этэҥҥэ сырыттахтарына, инники күөҥҥэ тахсар билигин Арассыыйаҕа, Европаҕа миэстэлэһэ сылдьар уолаттарбытын сэмээр күүтэбит.
Бу улахан күрэхтэһиигэ орто ыйааһыннарга үс уолбут ааттаах-суоллаах Арассыыйа ааттаахтарын кытта эрбии биитин курдук тэбис тэҥҥэ эрийсэн, сорохторун кыайталаан, боруонса иһин киирсэн, очкуоннан хотторон, бэһис миэстэ буоллулар. Бу саҥа ыйааһыннарга киирсиигэ куһаҕана суох көрдөрүү. Николай Бэстиинэп комментарийын түмүгэр эппитинии уолаттарбытын өйөөн үп-харчы булан Арассыыйа ааттаахтарын кытта бииргэ сылдьан эрчиллэр гына тэрийэр наадатын эппитэ. Бу этиини өйөөн, бу ыйааһыннарга олимпиада иннинээҕи сылга мэтээллэһэр курдук Саха сирин спорка министерствата правительствоҕа туруорсан сотору кэминэн, күн-дьыл күүппэт, быһаарыы ылара наада кэллэ. Оччоҕо эрэ Саха сиригэр бастакы миэстэҕэ турар көҥүл тустуубут инникитин Олимпиадаларга ситиһиилэнэр олуга ууруллуо.
Оттон тренердар, тустууктар, кыайыы иһин соруктанан үлэлии сылдьар дьон быһыытынан, араас приемнары толкуйдаан ситэри, түмүктээх буоларын курдук оҥороллорун ситиһиини тэҥэ тустууктар физика өттүнэн сайдыыларын анал эрчиллии быһыытынан ыытар дьаһал наада дии саныыбын. Приемнары эрчийэргэ биири этээри гынабын. Чэпчэки ыйааһыҥҥа урукку тустууктар көрөн олордоххо биир түгэҥҥэ хас да приему комбинациялаан оҥорор түбэлтэлэрэ баар буолара. Итинник түгэн Николай Гоголев тустуутугар чаастатык көстөр буолара. Ол курдук кини вертушкалаан иһэн өттүктээһинэ, атахтаан иһэн мельницата о.да.а. комбинациялара киһи хараҕар быраҕыллар буолара. Ити барыта элбэхтик дьрыктаныыттан прием оҥоруутун автоматикаҕа тиийиитэ ситиһиллэр. Оттон тустуук уолаттарбыт итини ситистэхтэринэ кыайыы булгуччу баар буолуо.
Тренердэр ону сөбүлээбэттэрэ буолуо диэн санаам суох эрээри өссө биир санаабын эттэхпинэ сатанар курдук. Тустуу хайаан да көбүөр таһыгар таһаараары, эбэтэр көбүөр иһигэр да сылдьан аньыһыылаах буолар. Бу түгэҥҥэ утарылаһааччыгын анньар ыйааһынын туһанан сөптөөх приему оҥорон, суулларар албаһы оҥорору чочуйару ситиһэр наада. Манна хайата сатанарынан – өттүктээһини, мельницаны, атахха киириини, умса тардан кэннигэр тахсыыны эбэтэр атын приему. Бэйэҥ анньан иһэн атаххынан олуйан суулларыы эҥин курдук. Ньукулай комментарийыгар Дьулустаан Булатов атаҕынан олуйан бүтэһик сөкүүндэлэргэ утарылаһааччытын охтордо диэн астынан биллэрбитэ. Маннык приемунан ХХ үйэ аатырбыт хапсаҕайдьыта Никиитэ Докторов-Бычырдаан кинитээҕэр күүстээх атыыр оҕуһу туруору туппут курдук дьону охтортуура биллэр. Оттон көҥүл тустууга Сергей Иванов, ЯГУ студена, “Көтөҕөр кыраан” диэн ааттаммыт тустуук, утарылаһааччыларын атахтарыттан ылан өрө көтөҕөн таһааран быраҕар этэ. Дьэ ити биирэ атаҕар иккиһэ айылҕа бэрсибит кыахтаан дьон буоллахтара эрээри билиҥҥи да эдэр тустууктарбыт ити албастары кыайа тутуохтарын сөбүн көрдөрөллөр. Ол эрэн албастары оҥорууну тиһэҕэр тиэрдэргэ, этиллибитин курдук, элбэх сыралаах үлэ наада.
Улахан түһүлгэҕэ саҥа тахсар эдэр тустууктарга, уопуттаах да бөҕөстөргө психологическай барьер мэһэй буолара баар суол. Психика бэлэмин, психологтан ураты, тренер хас биирдии тустуугу кытта анал кэпсэтии программалаах буолара наада быһыылаах. Психика атын өйдөбүлэ бөҕөс кытаанах санаалаах буолуута, хас биирдии тустууга киирэргэ, утарылаһааччы аатыттан суолуттан тутулуга суох кыайыы иһин үлэлиригэр-кини күүстээх санаата төһүү буолар. Манна мин биири бэлиэтиэм этэ. Былыр да, билигин да киһи санаа кулута. Санаа түһүүтэ үчүгэйгэ тиэрдибэт, оттон күүстээх санаа кыайыыга, ситиһиигэ тиэрдэр. Киһи санаатын бэйэтэ салайар, үчүгэйи эрэ ыраланыҥ, күүстээх санааланан ситиһиилээх буолуҥ.
Иннокентий ЛЕБЕДЕВ, Дьокуускай
