Кэпсэтиигэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спорка миниистирэ Леонид Спиридонов кыттыыны ылла.
Төгүрүк остуолу “Боотурдар көлүөнэлэрэ” бырайыак көҕүлээччилэрэ, тэрийээччилэрэ, “Сахаада-спорт” Ассоциация президенэ Александр Ким-Кимэн, Манчаары аатынан спорт национальнай көрүҥнэрин Киинин дириэктэрэ, Ил Түмэн физическэй культураҕа уонна спорка Сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Геннадий Васильев салайан ыыттылар, бырайыак сүрүн сыалын-соругун иһитиннэрдилэр.
1974 сылтан өрөспүүбүлүкэ спорка Кэмитиэтин отделларын, оҕо спордун салайбыт, спорт миниистирин солбуйааччыга тиийэ үлэлээбит, билигин спорт Музейын дириэктэрэ Михаил Егорович Друзьянов санаатын кытта үллэстэригэр, физкультурнай хамсааһын 100 сыллаах историятыгар саха күрэс былдьаһыыларын көрүҥнэрэ мас тардыһыыта, хапсаҕай аан дойдуга инники күөҥҥэ тахсан эрэллэрин, Манчаары Киинин иһинэн спорт төрүт көрүҥнэригэр оҕо спорт оскуолатын тэрийиэххэ сөбүн, тренердэри кытта үлэни күүһүрдэри;
118 кинигэни таһаартарбыт суруналыыс Владислав Петрович Коротов спорт сонуннарын телефонунан эрэ иһитиннэрэр-билиһиннэрэр тутаҕын, хаһыаттары таһаарыыга болҕомтону уурары, суруналыыстар Ассоциацияларын бэйэтин кэмигэр биллиилээх суруналыыс, комментатор В.Г. Степанов тэрийэн, салайбытын, С.С. Алексеев салайа сылдьыбытын, билигин суруналыыстар федерациялара суоҕун, тэрийэр уолдьаспытын;
Физкультура учууталыттан, атах оонньуутун уонна сүүрүү тренериттэн саҕалаан, Саха сирин Профсойуустарын, “Урожайы” салайбыт, спорт миниистирин солбуйааччынан үлэлээбит, “Сахаада-спорт” төрүттэнэригэр үлэлэспит Прокопий Прокопьевич Готовцев саха төрүн оонньууларын көҕүлээһиҥҥэ, сайыннарыыга киэҥ өрүттээх үлэни В.П. Кочнев ыыппытын, “Сахаада-спорт” саха төрүт көрүҥнэрин сайыннарыыга ситиһиилээхтик үлэлиирин, сэттэлии көрүҥнэртэн турар “Боотур оонньуулара”, “Үрүҥ Уолан” саха төрүт дэгит көрүҥнэрин 1989 с. көҕүлээн тэрийэн ыыппыттарын, ЮНЕСКО Национальнай кэмитиэтин салайааччыта Анастасия Божедонова, дьокуускай куорат культуратын отделыттан Ольга Харайбатова тэрийсиигэ үлэлэспиттэрин, Амматтан Андрей Попов, өрөспүүбүлүкэ атах оонньуутугар рекордсмена Василий Николаев, атах оонньуутун уонна мас тардыһыы маастара Нам Үөдэйиттэн Юрий Эверстов абсолютнай чөмпүйүөннэринэн буолуталаабыттарын, 1995-1997 сыллардааха “Дыгын оонньуларыгар” Иннокентий Макаров кыайыылары ситиспитин, А.И. Донской көҕүлээһининэн хабылыкка-хаамыскаҕа 1996 с. Саха сирин норуоттарын 1-кы спортивнай оонньууларыгар Бороҕоҥҥо, 1999 с. Манчаары спартакиадатыгар Ытык-Күөлгэ киллэриллибиттэрин, “оҕо оонньуута” диэн утарсыыны көрсө сылдьыбыттарын, А.Н. Ким-Кимэн президеннээх, И.Ю. Григорьев толорооччу дириэктэрдээх “Сахаада-спорт” үгүс өрүттээх үлэни ыытарын, саха төрүт оонньуулара умнуллан иһэн күөрэйэн тахсыбыттарын;
Өрөспүүбүлүкэ “Урожайыгар” 1976-1983 сылларга Д.М. Даниловы, А.П. Стручкову, А.М. Алексеевы кытта бииргэ үлэлээбит, спорткэмитиэт отделыгар, онтон, өрөспүүбүлүкэфизкультураҕа-спорка профсойууһун 2004 с. диэри салайбыт, билигин спорт ветераннарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Гаврил Гаврильевич Сивцев Манчаары спартакиадаларын билигин улуустар былдьаһа-былдьаһа ыытар эбит буоллахтарына, оччолорго оройуоннар аккаастаналларын, түөрт Манчаарыны, ССКП Мэҥэ-Хаҥаластааҕы райкома, комсомола улаханнык көмөлөспүттэрин, 1980 с. Москватааҕы Олимпийскай оонньууларчиэстэригэр тыа сирин 1-кы спортивнай оонньуулары А.П. Стручков сатабыллаахтык тэрийбитин, социальнай страхование фондата үбүлээн хоту дойдулары самолетунан илдьэн-аҕалан, түһэрэн-аһатан, бары саба түһэн үлэлээбиттэрин, спортсменнар квалификацияларын үрдэтиинэн дьарыктаммыттарын, Петр Каратаев мас тардыһыытыгар бастакы маастарынан буолбутун, И.И. Суздалов, М.Н. Куприянов, П.П. Готовцев атах оонньуутун күрэхтэһиилэригэр судьуйаласпыттарын, 1995, 1996, 1997 сс. “Дыгын оонньууларыгар” сүрүн судьуйанан үлэлээбитин, күүрүүлээх күрэхтэһиилэри норуот сөбүлээн ылыммытын, Манчаары спартакиадаларын көҕүлээччитэ, спорт төлөннөөх тэрийээччитэ-салайааччыта Афанасий Егорович Алексеев аатын Манчаары оонньууларыгар иҥэрэри туруорсарын;
Өрөспүүбүлүкэ “Урожайыгар” үлэлээбит, билигин 6 № спортоскуолатыгар тренердиир Константин Михайлович Сидоров Манчаары оонньууларын 1973-1997 сылларга ыытыспыт, А.М. Алескеев сорудаҕынан Сунтаар Элгээйитигэр командировкаҕа сылдьан, музейтан сахалар төрүт үгэстэрин оонньууларын туһунан кинигэни бэлэхтэтэн, миниистир В.П. Ноговицыҥҥа аҕалан көрдөрбүт, онтон иделар саҕылланнар, П.П.Готовцев “Урожай” бэрэссэдээтэлинэн анаммыт. 1993 с. Манчаары сценарийын циркач Сергей Расторгуев оҥорбут, ынах ыаһыны жонглердаан көрдөрбүт, таас көтөҕүүтүн макета оҥоһуллан аһыллыытыгар туһаныллыбыт, өбүгэлэр оонньууларыгар Степан Алексеев бастаабыт. Тыа сирин дэриэбинэтигэр аан бастаан ыытыллыбыт 1995 с. Төҥүлүгэ үрдүк тэрээһиннээхтик ыытыллыбыт Манчаары спартакиадатыгар хабылык-хаамыска киллэриллибит. “Дыгын оонньууларыгар” эмиэ аан бастаан, ДьТХА ипподромугар атынан сүүрдэн иһэн үҥүүнүнэн быраҕыылар буолбуттар. Тыынан күрэхтэһиини киллэрэргэ этии оҥордо.
“Урожайга” бэрэссэдээтэллии сылдьыбыт Егор Егорович Неустроев 1978 с. 1 № педучилищены бүтэриэҕиттэн киин куорат “Урожайыгар” спорт отделын салайбыт, бэрэссэдээтэл Татьяна Афанасьевна Корниловаттан тэрээһин үлэлэргэ, эппиэтинэстээх буоларга элбэххэ үөрэммит. Сельхозтехникумҥа 24 сыл физруктаабыт, дириэктэрдээбит маҥнайгы сылларыга киэҥ-куоҥ спортсаалалаах үөрэтэр корпус киллэриллибит, инньэ гынан, өрөспүүбүлүкэ улахан күрэхтэһиилэрэ, “Урожай” күрэхтэһиилэрин, “”Спорду – тыа сиригэр” фестиваллар финаллара, “Сахва” волейболлара, мас тардыһыылар буолуталыыллар. Спорт Министиэристибэтин дьаһаллара ыытыллаллара. “Урожайдар” Бүтүн Россиятааҕы күрэхтэһиилэргэ бастыыллара, миэстэлэһэллэрэ. Билигин “Урожай” суох. Онон, Егор Егорович “Урожайы” хат тэрийэри туруоруста. Тыа сирин дьоно суохтууллар.
М.К. Аммосов аатынан ХИФУ физическэй культураҕа уонна спорка институтун дириэктэринэн 20-чэ сыл үлэлээбит, билигин Агротехнологическай университекка эти-хааны иитии кафедратын салайар Платонов Дмитрий Николаевич университет хамаандата 1999 с. Ытык-Күөлгэ буолбут Манчаарыга бастаабытын, педагогическай наука доктора, профессор В.П. Кочнев саха төрүт оонньууларын кафедратын төрүттээбитин, дойду киин үрдүк үөрэхтэрин кыһаларыттан онон уратылардаахтарын, научнай-методическай үлэнэн далааһыннаахтык дьарыктаммытын, элбэх кинигэлэри, учебниктары, үөрэтэр-методическай пособиелары суруйбутун, А.Н. Ким-Кимэн, М.И. Борохин, Е.П. Кудрин, А.А. Захаров курдук учуонайдары бэлэмнээбитин, саха төрүт көрүҥнэрэ аан дойдуга тахсыбыттарын, патент ылбыттарын, тыа хаһаайыстыбатын университетын студеннара мас тардыһыытынан сөбүлээн дьарыктаналларын;
Атах оонньуутун уонна оҕунан ытыы спордун маастара, тренерэ, Манчаары спартакиадатын чөмпүйүөнэ, аҕам саастаах ойооччулар “Кынат” түмсүүтүн салайааччыта, Владимир Иванович Алексеев атах оонньуутун күрэхтэһиилэрэ көхтөөхтүк ыытыллалларын, маастар нуормалара үрдээбиттэрин, рекортар тупсарылла туралларын, Бакуга Антипов аатынан норуоттар икки ардыларынааҕы турнир ыытылларын, Таатта Манчаарытыгар оҕолорго, дьахталларга, эр дьоҥҥо, аҕам саастаахтарга 80 кыттаачылар сүүмэрдэммиттэрин, аҕам саастаахтар “Сахаада-спорт” маастарын нуорматын толорорго дьулуһалларын, Россия киин куораттарын ойоооччулара Щербина, Рябцев, Щитиков, ол иһигэр, уһуну ойууга аан дойду чөмпүйүөнэ, Олимпийскай оонньуулар призера 86 саастаах Игорь Тер-Ованесян маастары толортообуттарын, оҕунан ытыыга кинигэ таһаарбыттарын, иһитиннэрдилэр.
Көҥүл тустууга Азия уонна Азия оонньууларын чөмпүйүөнэ, аан дойду боруонса призера, норуттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара, Саха Өрөспүүббүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спорка миниистирэ Леонид Николаевич Спиридонов “Боотурдар көлүөнэлэр” бырайыак саха төрүт оонньууларын туһунан элбэҕи иһитиннэрэ-билиһиннэрэ турарын, үгүс этиилэр баалларын туһунан санаатын кытта үллэһиннэ:
“Спорт утумнаахтык сайдан иһэр. Наукаҕа, быраабылаларга, ирдэбиллэргэ, докумуоннарга олоҕуран тэрийэр үлэлэр ыытыллаллар. Төрүт көрүҥнэри сайыннарыыга күүстээх үлэ барыахтаах. Сахалыы “терминнэргэ” бырабыыталыстыба хамыыһыйата үлэлиир. Тылдьыт оҥоһуллан, Манчаары оонньууларын иннинэ суруналыыстарга, комментатордарга тыллары быһаарар семинардар, көрсүһүүлэр буолуохтара. Бу үлэ күүскэ бардаҕына спорт көрүҥнэригэр сахалыы терминнэри туттуохтаахпыт.
Санкт-Петербурга норуоттар икки ардыларынааҕы этноспорт форумугар бара сырыттыбыт. 30-н тахса омук дойдуларыттан кэлэн кытыннылар. Хас биирдии норуокка этноспорт национальнай көрүҥнэрин сайыннарыыга сүбэлэһиилэр, кэпсэтиилэр буоллулар. Бары мас тардыһыыбытын бэлиэтээн этэллэр. Турция президенин уола, бизнеспен Билал Эрдоган этноспорт сайдыытыгар улахан сүүрээн киириэхтээх диэтэ. Аан дойду үрдүнэн “глобализация” бара турарынан, ыччаттар тыаттан куоракка талаһалларынан, национальнай көрүҥнэр умнуллан эрэллэр, ол иһин, төрүт көрүҥнэри сайыннарарга үлэ барыахтаах, хас биирдии норуот бэйэтин национальнай үгэстэрин сүтэриэ суохтаах диэн сүрдээх улахан ис хоһоонноох тыллары эттэ. Биһиэхэ сахаларга сөп түбэһэр. Ол иһин биһиги бэйэбит көрүҥнэрбитин күүскэ өйүөхтээхпит, сайыннарыахтаахпыт. Мин көрдөхпүнэ, биһи сахалар, инники соҕус сылдьар эбиппит. Элбэх омуктар бэйэлэрин көрүҥнэрин, үгэстэрин умнан эрэллэр. Ол иһин киэҥ кэпсэтиилэргэ таһаараллар.
Биһиги билигин Россия таһымыгар национальнай көрүҥнэри сайыннарар форумнары ыытахпытын наада. Ити туһунан бэйэм социальнай ситиммэр таһаарбыппар, элбэх регионнар, холобур, Алтайтан, Хакасияттан, Тываттан суруйаллар – форумҥа тугу туруорустугут, тугу ситистигит диэн. Ону быһааран эттим, бу аан дойду таһымнаах форум, кэпсэтии диэн. Национальнай өрөспүүбүлүкэлэр, регионнар бары Россия спордун Министиэристибэтигэр туруорсаммыт, национальнай, төрүт көрүҥнэри дойдубут иһигэр сайыннарыы суолун-ииһин тобуларга, улахан форуму тэрийиэхэйин диэн эттим. Онон, эһиги көҕүлээн, кэпсэтиигэ көхтөөхтүк кыттыһан, онно резолюция ылыллан, боротокуол суруллан, хамсаныы барыахтаах.
Биһиги холобурга сылдьабыт. Холобур, мас тардыһыыбытын көрөннөр, атын регионнар, омуктар, биһиги сахалар, хайдах тахсан хаалбыппытыттан соһуйаллар. Тоҕо диэтэххэ, мас традыһыыта ханнык да көрүҥҥэ маарыннаабат. Ураты. Дьоҥҥо харахха быраҕыллар. Атын омуктар көрүҥнэрин көрдөххө, хуреш, кураш, курдаһан тустуулара майгыннаһаллар. Барыта биир курдук. Аттарын күрэхтэрэ эмиэ барыта майгынныыр. Ол иһин кинилэргэ көрүҥнэрин таһааралларыгар ыарахаттардаах. Онно холоотоххо, биһиги көрүҥнэрбит атын омуктарга суох көрүҥнэр. Холобур, атах оонньуута эмиэ суох. Биир көрүҥүнэн барыларын холбуохха сөп. Ити өттүгэр биһиги ордукпут. Мындыр өйдөөх төрүттэрбит бэйэлэрин төрүт оонньууларын көрүҥнэрин айаннар, спорт быһыытынан биллэллэр. Дьиҥинэн, хас биирди национальнай көрүҥ ханнык баҕарар омукка эдэр ыччаты иитэр, сайдыннарар. Бэйэлэрин кыанар уоланнар, түргэн-тарҕан, быһый, күүстээх-күдэхтээх бухатыыр дьон иитиллэн, буһан-хатан тахсаллар. Норуоту көмүскүүр, дудда-хахха буолар, боччумнаах өйдөөх-санаалаах, салайар киһи үүнэн тахсар. Оҕо эрдэхтэн хабылык-хаамыска оонньоон, ойбонтон уулааһынтан саҕалаан, иитиллэн тахсаллар.
Биһиги национальнай көрүҥнэрбитинэн ГТО курдук нормативтары оҥоруохтаахпыт, саастарынан араараммыт. Холобур, 3 сааһыттан саха оҕото ойбонтон уулааһыны сатыахтаах, 5 с сааһыгар хаһы эрэ ыстаныахтаах, 7-8 с. тутум эргиири үстэ-түөртэ оҥоруохтаах диэн, итини оҕо уһуйааннарыгар, оскуолаларга киллэрэрбит буоллар. , Дьэ, онно наука үлэлиэхтээх, бачча саастаах оҕо баччаны оҥордоҕуна сөпкө сайдан иһэр диэн. Төрөппүт оҕото хайдах сайдан иһэрин билиэхтээх. 15 сааһыгар диэри оннук нормативтары оҥороммут оҕолорбутугар төрүт оонньууларбытын билиһиннэриэ, сайыннарыа этибит. Остуол оонньууларыгар координацияларын, моторикаларын сайыннараллар.
“Дыгын оонньууларын” курдук дэгит күрэс төрүт көрүҥнэр атын өрөспүүбүлүкэлэргэ ханна да суохтар. Биирдии көрүҥнэринэн бааллар, тустуулар, атынан сүүрдүүлэр курдуктар. “Дыгыссыт” эмиэ күүскэ сайдыан наада эбит. Омуктар биллэхтэринэ күүскэ ылсыахтарын сөп эбит диэн толкуйдуубун. Уолаттарбыт “профессиональнай” дьарык таһымыгар тиийдилэр, лаппа тубустулар, кыаҕырдылар. Дьээбэҕэ, чугас сытар регионнарбытын ыҥыран, сүүмэрдээһиннэргэ кытыннаран көрүөххэ баар эбит. Интэриэһинэй буолуо этэ.
Мин көрүүм ити курдук. Маннык элбэхтэ сүбэлэһэн, санаабытын этэн, барыта тиһиллэн, бэлиэҕэ ылыллан истэҕинэ сайдан иһиэхпит этэ. Урут маннык бэйэлэрин истэригэр дьүүллэһиилэр буолаллара буолуо, тас эйгэҕэ тахсыы суоҕа. Дьон аахтаҕына, маннык эбит диэн толкуйдуур. Холобур, хапсаҕай кэпсэтиитэ буолбутугар, миэхэ элбэх киһи суруйан барбыта, маннык буолуон наада, оннук буолуон наада диэн санааларын суруйаллар. Александр Николаевич “Боотурдар көлүөнэлэрэ” диэн бырайыага онно аналлаах. Бэйэбит эрэ испитигэр эрэ кэпсэтэн баран сүтэн хаалбат гына, дьон ааҕан, билэн, салгыы бэйэлэрин санааларын этэн, толкуйдаан киирэн бараллар. Биһиги киэҥ араҥаҕа тахсабыт. Тохтоон хаалбакка, саҥа санаа этиллэрэ сөп”.
Ити курдук, төрүт саха көрүҥнэригэр үлэлээбит салайааччылар, тэрийээччилэр төгүрүк остуол тула кэпсэтиилэрэ көдьүүстээхтик ааста. Сөптөөх, суолталаах көрсүһүү буолла диэн бэлиэтэннэ. Түмүк Манчаары оонньууларын кэмигэр таһаарыллыаҕа.
Баһылай Посельскай
