Онон, Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спорка сүгүрүйээччилэрин ааттарыттан улахан эҕэрдэбитин тиэрдэбит!
Ити сылларга үгүс саха ыччата атах оонньуутунан үлүһүйэн дьарыктанан эрэр кэмэ этэ. Сир ахсын оройуон-оройуон аайы биирдиилээн күүстээх кылыыһыттар, ыстаҥаһыттар, куобахсыттар бааллара иһиллэрэ. “Үс Бүтэй Бүлүү” эргин Афанасий Саввинов, Андрей Донской, Аркадий Емельянов, Уус-Алдаҥҥа Петр Местников, Иннокентий Сивцев, Өлүөхүмэҕэ Михаил Габышев, Мэҥэҕэ Максим Куприянов, Иван Шахурдин, Горнайтан Иван Андреев, уо.д.а атыттар ааттара дуораһыйаллара. Бары маастардар. Үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэллэрин сөҕөрбүт. Атах оонньуутунан дьарыктанар буоламмын өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар тахсар суруйуулары сэҥээрэр этим. 40-42 м эргин түһэллэрэ. Ханна эрэ кый ыраах баар уһулуччу дьон курдук саныырым. Төрөөбүт-үөскээбит Чурапчыбар буолуталыыр сайыҥҥы спартакиадаларга, ыһыахтарга Одьулуунтан Алексей Собакин, Диринтэн Петр Посельскай, Хатылыттан Валентин Гоголев “күннүүллэрэ”. Сантиметырынан куоһарсаллара. Кинилэр курдук буолбут киһи диэн бүччүм санаа баара. Оскуолам, оройуонум оҕолорун кытта хатыһабын. 34-35 м курдугу түһүтэлиибин.
Арай биирдэ, 1966 сыл бэс ыйын эргэтигэр “Социалистическая Якутия” хаһыат төрдүс балаһатыгар ыстатыйа тахсыбыт – “Дьокуускайга “Спартак” стадионугар түмүктэммит Саха АССР V Спартакиадатыгар Ньурба оскуолатын үрдүкү кылааһын үөрэнээччитэ Коля Санников 43 м 48 см кылыйан өрөспүүбүлүкэ рекордун тупсарда!”,- диэн. Ыстаҥаҕа уонна үс көрүҥ түмүгүнэн эмиэ рекордары олохтообут. Куобахха Үөһээ-Бүлүүттэн Никифор Ивановка 1 см баһыйтаран иккис миэстэлэммит. Республика рекордарын иккилии, үстүү, түөртүү миэтэрэ куоһарталаабыт! “Туох-айылаах талааннаах ыччата үөскээбитэй!!”, “Дьэ, буолар да эбит!”,- диэн дьон-сэргэ бүтүннүү сөхпүтэ-махтайбыта.
Санниковтаах Горохов ааттара уонча сыл бииргэ ньиргийбитэ.
Атах оонньуутугар дьиҥнээх өрөбөлүүссүйэҕэ тэҥнээх түгэн этэ.
Саҥа кэм тыына биллибитэ. Олох сайдыытын инники кэскилэарыллыбыта.
Николай Санников кимэ-туга кэнники сыыйа биллэн испитэ. Ньурба оскуолатыгар үөрэнэр нууччалыы хааннаах, сырдык, будьурхай бааһынай уола эбит. Физкультура учуутала, өрөспүүбүлүкэ атах оонньуутугар рекордсмена Афанасий Саввиновка эрчиллибит. Ахсыс кылаастарга сылдьан ол рекордсмен-тренерин Афанасий Саввинов кылыыга рекордун көрүдүөр мас муостатыгар аһары түспүт. Айылҕаттан талааннаах уол үөскээбит диэн кэпсээн-ипсээн туолбута. “Санников” диэн араспаанньа төбөбөр арахпаттыы хатаммыта. Бары көрүҥнэр спортсменнарыттан “Санников” диэн араспаанньа ураты суолталаммыта. “Санниковтан” ордук күүстээх спортсмен суох да курдуга. Аны Николай Санниковы кытта араа-бараа түсүһэр Иван Горохов диэн Дьааҥы уола баара эмиэ иһиллибитэ. Эмиэ нууччалыы хааннаах бааһынай.
Атах оонньуута сайдыытыгар Манчаары Спартакиадалара ураты миэстэни ылаллар.
Манчаары Баһылай I Спартакиадата 1968 с. бэс ыйыгар Дьокуускай куорат пааркатын стадионугар буолбута. Чурапчыттан Миитээ Кузьмин, Мындаҕаайыттан Виктор Васильев буоламмыт уолаттарга күрэхтэһэ тиийбиппит.
Онно Саха сирин күүстээх маастардарын, олор истэригэр Николай Санниковы аан бастаан көрөр дьолломмуппут. Михаил Габышев диэн Өлүөхүмэ бааһынайыныын биһи аттыбытынан ааһан иһэн сахалыы кэпсэтэллэрин истэммит сүрдээҕин үөрбүппүт. “Бэйэбит дьоммут эбит, ол иһин сахалыы ыстаналлар эбит!”,- дэһии буолта.
Кырдьык, хаһыакка суруйалларын курдук, Николай Санников абытай ыраах ыстаныталаабыта. Санников ойорун көрөөрү дьон, көрөөччүлэр элбэх киһи мустубута. Аны санаатахха, Санниковы көрөөрү кэлбиттэр эбит. Икки ардылара 3,5 м тэлгэтиллибит туостары букатын ырааҕынан куоһарталаабыта. Утарсааччыларыттан олох таһыччы этэ. Кылыыга 44 м 14 см, ыстаҥаҕа 43 м 40 см, куобахха 37 м 58 см кыырайталаан үс көрүҥ түмүгүнэн 125 м 12 см көрдөрүүлээх Манчаары абсолютнай чөмпүйүөнүнэн буолбута. Кылбаа маҥан формалаах, былчыҥ бөҕө, көстөр да дьүһүнүнэн кыраһыабайа сүрдээх. Михаил Габышев, Петр Посельскай, Иннокентий Сивцев кылыыга, ыстаҥаҕа, Сунтаартан Егор Корнилов, Горнайтан Афанасий Захаров миэстэлэспиттэрэ.
Ити сыл орто оскуоланы бүтэрэммин университет студена буолар үөрүүтүн билбитим. Аны туран, “Сэргэлээххэ” баар 12 корпус 87 хоһугар атах оонньооччулары Николай Санниковы, Иван Гороховы, Амматтан Слава Окороковы уонна миигин бииргэ олортулар. Университет физическэй иитиигэ кафедратын сэбиэдиссэйэ Валерий Пантелеймонович Кочнев кыһамньытынан. XX үйэ аатырар атаҕын оонньооччута Николай Санников салалтатынан биэс сыл бииргэ дьарыктаммытым. Николай Александрович миигин маастар оҥорбута, ону ааһан, Манчаарыга, Саха сирин Спартакиадаларыгар хаста да миэстэлэспитим. Кэлэ-бара элбэх уолаттар дьарыктаммыттара. Баҕалаахтар төһө баҕарар кэлэн эрчиллэллэрэ. Көҥөөһүн диэн суоҕа. Тыыппалаахтар кэлэн техникаларын чочуттараллара. Улахан маастардар буолуталаабыт СГУ сүүмэрдэммит хамаандатын волейболистара Афанасий Аммосов, Виктор Мельчинов, Андрей Гаврильев, педучилищеттан Николай Адамов, Владимир Алексеев курдук өрөспүүбүлүкэ күүстээх маастардара кэлэн барыталыыллара. Мелодист Виталий Андросов, Василий Васильев-Харысхал, Егор Павлов, Дмитрий Иванов курдук сүүрүк-быһый, муосчут, мас тардыһааччы Роман Пинигин уо.д.а. уолаттар бааллара. Николай Александрович майгыта элэккэй, сайаҕас буолан, сүбэтэ-амата элбэх буолара.
Николай Санников атах оонньуутугар олус бэриниилээҕэ. Дьиҥнээх фанат. Хас да бэлиэтэммит тэтэрээттэрдээх, дневнигин эҥкилэ суох толороро. Сыллааҕы былаанын эрдэ оҥостон, онон сирдэтинэн дьарыктанара. Хоспутугар Мелодист-ырыаһыт Аркадий Алексеев биһи хоспутугар баянын илдьэ кэлэн баянын тимэхтэригэр тарбахтарынан сүүрэлэтэн тыаһатан, саҥа айбыт ырыатын ыллаан иһитиннэрэрэ. Хайҕыыбыт, сөҕөбүт. Сталин аатынан Москватааҕы физкультура уонна спорт институтун бүтэрбит буолан чэпчэки атлетика тренерэ идэлээх эбит этэ. Санниковтаах Гороховка сүүрэр-ыстанар техникаларыгар сүбэ-ама биэрэрэ.
Николай Санников дэлэй, көрүдьүөс кэпсээннээх-ипсээннээх буолан бииргэ сылдьарга, дьарыктанарга сэргэх буолааччы. 2-3 чаастаах дьарыгы бүппүтүн билбэккэ да хаалааччыбыт. Аһыныгас сүрэхтээх. Чочур Мырааҥҥа диэри кросстуубут. Хаалаары гыннахха аттыгар төттөрү кэлэн сэргэстэһэ сүүрээччи. Оннук үтүө санаалаах буолара. Кими баҕарар кытта уопсай тылы дөбөҥнүк булааччы. Өрөспүүбүлүкэ рекордсмена буолан, күүс-уох баар киһитэ, сүрдээҕин кыанар. Оскуолаҕа боксанан, тустуунан дьарыктанан, ити бойобуой көрүҥнэргэ өйдөбүллээх, албастарын-ньымаларын билэр.
Элбэх 100 м, 50 м уһуннаах ыстаныылары, 200 м, 400 м түргэн сүүрүүлэри, бэйэ-бэйэни сүксэн бэһис этээскэ өрө-таҥнары түһүүлэр-тахсыылары, чохчоҥнооһуннары, штанганан хачайданары оҥортороро. Күүһү үөскэтэр хамсаныылар. Үгүспүт тулуйбат буоламмыт толору оҥорбот этибит. Бэйэтэ күҥҥэ 2-3 дьарыктанара. Баанньыкка паарданыыга төһө кыалларынан уһуннук олорорбут. Мыыла хаппаҕынан көлөһүммүтүн кыһыахтыыбыт, бырастыынанан бүрүнэбит. Ол аата хос ыйааһыммытын үүрэбит, кытаанах, илистиилээх дьарыктар кэннилэриттэн эппитин-сииммитин чөлүгэр түһэрэбит. Күүс-уох өттүнэн айылҕа хатаҕалаабыт, эт-сиин өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах, тутуу үөрэҕэр үөрэнэр Иван Горохов чертежтары оҥороро, үгүс дьарыгы көтүтэрэ. Баҕар, эмиэ күүскэ дьарыктаммыта буоллар ыраатыахтааҕа хаалбыта буолуон сөп.
Режими, бэрээдэги тутуһарбыт. Бырааһынньыктарга шампанскай да испэт этибит.
Таптыыр кыыһынаан, омук тылыгар үөрэнэр Иратынаан “Сэргэлээх” мас остолобуойугар оҥорбут холбоһон ыал буолар сыбаайбаларыгар сылдьан эҕэрдэлээбиппит. Иккиэннэрин Ньурбаттан уонна Өлүөхүмэттэн кэлбит ийэлэрэ-аҕалара бааллара. Ырыалаах-тойуктаах, үҥкүүлээх-битиилээх бэрт сэргэх сыбаайба буолан ааспыта.
Итинник ньыманан дьарыктары тренербит Николай Александрович үстэ төхтөрүйэн ойууга Мельбурннааҕы (1956) уонна Римнээҕи (1960) Олимпийскай оонньуулар үрүҥ көмүс уонна боруонса призера, ССРС үтүөлээх тренерэ Витольд Креертан сүһэрэ. Суруйсаллара, сорудахтар кэлэллэрин толороро. ССРС сүүмэрдэммит хамаандатын кытта Сочига тиийэн эрчиллэн кэлэрэ. Ол билиитин-көрүүтүн биһиэхэ тиэрдэрэ. Соҕуруу дойду улахан маастардара уон биир ойуулардаах кылыыны, ыстаҥаны, куобаҕы улаханнык сэҥээрэллэр эбит этэ. Николай Санниковы сөҕөллөрө, хайгыыллара. Бэйэлэрэ утаа-сабаа түһэллэрэ. Үстэ төхтөрүйэн ойооччулар кылыыны – “скачки”, ыстаҥаны – “шаги” диэн ааттааннар анал упражнениелардаахтара. Стадиону биир гына 3,5 миэтэрэлиинэн лабырҕаччы ойоннор атахтарын былчыҥнарын, иҥиирдэрин сайыннараллара. 40-с сылларга ССРС чемпионата уоннуу ойууларга ыытылла сылдьыбыта биллэр. Онон, улахан спортсменнар, олимпиецтар кылыы, ыстаҥа көрүҥнэрин билэллэр. Штангистар куобахха үчүгэйдэринэн аатыраллар. Американецтар, бразилецтар, итальянецтар стадиону туора-маары кылыйан, ыстаҥалаан ойуталыыллара көрөргө дьикти үчүгэй буолааччы!
60-70 сылларга улахан күрэхтэһиилэр сэдэхтик буолаллара. Кыһынын хам-түм факультеттар, корпустар күрэхтэһиилэрэ буолуталыыллара. Манчаары Спартакиадалара икки сылга биирдэ, Саха сирин норуоттарын Спартакиадалара түөрт сылга биирдэ ыытыллаллара. Онон, аҕыйахта күрэхтэһэрбит. Национальнай спорт сайдыытын көҕүлээбит Валерий Пантелеймонович Кочнев Дальнай Восток уонна Сибиир норуоттарын күрэхтэһиилэрин тэрийэ сылдьыбытыгар Бурятия, Тува, Хакасия өрөспүүбүлүкэлэрэ кэлэн күрэхтэһэллэрэ улахан сэҥээриини ылбыта. Чэпчэки атлетика ыстаныыларын көрүҥнэригэр маастардар кэлитэлииллэрэ, Чучалин, Майоров, Баклыков курдуктар сахалыы атах оонньуутугар маастар нуорматын толортообуттара. Миэстэлэһэллэрэ. Итинник түмсүүлэрдээх күрэхтэһиилэргэ Николай Санников син-биир кыайыылаах тахсара, инники күөҥҥэ сылдьара. Улан-Удэҕэ 45 м 23 см кылыйан Сахатын сиригэр турар бэйэтин рекордун тупсарбыта. Олег Парфенов диэн үстэ төхтөрүйэн ойуу маастара, ССРС, норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар призера кэлэн күрэхтэһэн Санниковка хоттороро.
Атах оонньуута көҥүл тустуу, бокса көрүҥнэрин кытта тэҥҥэ дьүөрэлэспитэ.
Суолтата үрдээбитэ.
Үөрэхпин бүтэрэн дойдубар тыа сиригэр үлэлии барбыппар, Николай Александрович миэхэ суруйара, сорудахтары ыытара. Ол былааннарынан уонна “Учись прыгать” кинигэтинэн сирдэтинэммин 25 м усталаах оскуола көрүдүөрүгэр кыһыннары дьарыктанаммын Чурапчым оройуонугар сыллата бэйэм олохтуур рекортарпын тупсартааммын, анньаллан турар кыһыл былаахтары аһарыта түһэммин, биир дойдулаахтарым уруйдарын-айхалларын ылаттыырым, ама туохха тэҥнэниэ буоллаҕай! Бастыҥ көрдөрүүлэрим кылыыга 43 м 42 см, ыстаҥаҕа 40 м 94 см, куобахха 35 м 35 см тиийтэлээбиттэрэ. Николай Санниковка дьарыктанаммын аҥардас кылыыбар 3,5 м, ыстаҥабар 4 м кэриҥэ, куобахпар 3 м эбиллибитим. 1969 с. Саха АССР, 1970 с. РСФСР маастарын толорбутум. Манчаары Спартакиадаларын, Саха сирин норуоттарын спортивнай оонньууларын, Дальнай Восток уонна Сибиир норуоттарын призердарынан буолуталаабыппын дьолбунан ааҕынабын. Николай Санникорв итинник дьон буолбут, олохтон, үлэттэн, спортан дуоһуйууну ылбыт үөрэнээччилэрэ, иитиллээччилэрэ элбэхтэр.
Билигин Николай Санников “Саха-медтехника” ген.дириэктэрэ. Саха норуота, дьон-сэргэ чэгиэн буолалларын туһугар туох-баар билиитин-көрүүтүн, кыһамньытын ууран үлэлиир. Россия киин куораттарын, омук дойдуларын кытта күннэтэ алтыһар. Доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр бөдөҥ ситиһиилэрдээх.
Түгэнинэн туһанаммын, былыргы өбүгэлэрбит бэлэхтээн хаалларбыт саха атаҕын оонньуута сайдыытыгар саҥа кэрдиис кэми арыйбыт, үйэлэргэ өлбөөрбөт дьоһун суолу-ииһи хаалларбыт, киһи сөҕөр үрдүк кирбиилэрин кылыыга, ыстаҥаҕа, куобахха ылаттаабыт Саха норуота киэн туттар уһулуччулаах атаҕын оонньооччутугар, тренербэр, Николай Александрович Санниковка үбүлүөйдээх 75 сааһын томточчу туолбут өрөгөйдөөх күнүнэн итии-истиҥ эҕэрдэбин тиэрдэбин!
Махтанабын!
Николай Александрович, тапталлаах олоҕун аргыһынаан Ирина Николаевнаҕынаан, оҕолоргут, сиэннэргит, бүтүн сахаҕыт норуотун туһугар толору дьоллоохтук-соргулаахтык олороргутугар, чэгиэн-чэбдик сылдьаргытыгар алгыспын аныыбын!
Баһылай Посельскай
