Александр Иннокентьевич Свинобоев президеннээх Федерация салайааччылара, ат сүүрдүүтэ сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит, номоххо киирбит тренердэр, аатырбыт ат сүүрдээччилэр (жокейдар), комментатордар, суруналыыстар, сүгүрүйээччилэр кэлэн кыттыбыттара кэпсэтии историятын дириҥэттэ, суолтатын үрдэттэ.
Ат сүүрдүүтүн Федерациятын толорооччу дириэктэрэ Поликарп Егорович Барахсанов ат сүүрдүүтүгэр бастакынан үтүөлээх тренер аатын ылбыт Иннокентий Саввич Свинобоев-Тыыннаахап оҥорон хаалларбыт дьыалата салҕанарын, сайдан иһэрин; былырыыҥҥы сезоҥҥа АГАТУ уонна “Үс Хатыҥ” ипподромнарыгар 14 сүүрдүүлэр ыытыллыбыттарын; ипподромнары көрдөбүлгэ эппиэттэһэр, дьон көрөрүгэр табыгастаах, улахан стандаарка сөп түбэһэр гына оҥоһуллан үлэлэр ыытыллалларын; тутуулар докумуоннара Россия Тыатын хаһаайыстыбатын Министиэристибэтигэр түһэриллибиттэрин; сир биэрдэхтэринэ көнүүһүнэ, тырыбына курдук былааннаммыт саҥа тутуулар саҕаланыахтаахтарын; сайыны көрсө бастакы сүүрдүү ыам ыйын 10 күнүгэр ыытылларын, ону таһынан, Ил Дархан, Тыыннаахап бириистэригэр сүүрдүүлэр буолуохтаахтарын, “Саха” НКИХ быһа холбонуутунан көрдөрүллүөхтээхтэрин иһитиннэрдэ.
Ат сүүрдүүтүн историятын сиһилии билэр, ырытар, тэрийээччи, көҕүлээччи Егор Федорович Андросов этэринэн, ат сүүрдүүтүн Федерацията 1997 сыллаахха тэриллэн, маҥнайгы президенинэн А.С. Николаев, вице-президенинэн Л.Н. Владимиров талылланнар хамсатыылаах дьаһаллар ыытыллыбыттар. 2005 сыллаахха ат сүүрдүүтэ Майаҕа буолбут Манчаары оонньууларыгар киллэриллибит, онно 13 хамаанда аттара кэлэн күрэхтэхспиттэр. Василий Анатольевич Игнатьев тренердээх Чурапчылар бастакы, Николай Федотович Реев тренердээх Дьокуускайдар иккис, Петр Владимирович Протодьяконов тренердээх Хаҥаластар үһүс миэстэлэммиттэр. 2009 с. Бүлүүгэ 11 хамаандаттан Мэҥэ-Хаҥалас (тр. В.А. Игнатьев) бастаабыт, Чурапчы иккис, Сунтаар аан-бастакытын үһүс миэстэҕэ тиксибит. 2013 с. Чурапчыга буолбут Манчаары оонньууларыгар 10 хамаанда кыттыбыт, олохтоох Чурапчылар (тр. С.П. Ядреев) бастаабыттар, Мэҥэ-Хаҥалас иккис, Амма (тр. Анатолий Баишев) үһүс буолуталаабыттар. 2017 с. Үөһээ-Бүлүүгэ 10 хамаанда, 2021 с. Бэрдьигэстээхэ 11 хамаанда, ол иһигэр Өлүөхүмэ эбиллэн биэрбит. Стартовай бокса 10 миэстэлээх буолан икки бөлөххө арааран сүүрдүү буолбут. Тренердэртэн В.А. Игнатьев уонна С.П. Ядреев аттара түөртүү кыайыылаахтар, Дмитрий Осипов үс, Иван Ушницкай, Анатолий Баишев иккилии кыайыылаахтар. Быйыл Ытык-Күөлгэ 12 миэстэлээх стаартбокс оҥоһуллуохтаах. Манчаары оонньууларыгар биэстэ ыытыллыбт ат сүүрдүүлэригэр түөрдүгэр Чурапчылар, биирдэ Мэҥэ-Хаҥаластар бастаабыттар. Сүрүн бириистэри, мэтээллэри ылаттаабыт жокейдартан Анатолий Куличкин (Чурапчы), Семен Лиханов (Хаҥалас) элбэх кыайыылаахтар.
13 сыл омук дойдуларыгар ат баайыытынан, сүүрдүүтүнэн дьарыктанан, Сахатын сиригэр боруода аттары аҕалтаабыт, Ил-Дархан, Дерби улахан сүүрүүлэрин элбэх төгүллээх кыайыылааҕа тренер Василий Анатольевич Игнатьев 1989 с. 14 саастааҕар Кабардино-Балкарияҕа тиийиэҕиттэн, Чехиянан, Словакиянан, Швейцариянан, Австриянан, Италиянан сылдьыталаабыт. Баай уопуту мунньуммут. Хас да омук тылын билэр, омуктары кытта өйдөһөр, быһаарсар кыахтаммыт. Саха сирин дьоно үлэттэн туора турбаттарын, бэрээдэктээхтэрин көрдөрбүт, ытыктабылы ылбыт. Эмиэ кини суолун батыстыпт Семен Бояров Саудовскай Аравияҕа билиниини ылбыт.
Саамай элбэх ааттаах-суоллаах жокей, иккилии төгүл Ил Дарханы, Дербини кыайталаабыт, Манчаары икки төгүллээх чөмпүйүөнэ, өрөспүүбүлүкэни биэстэ кыайбыт, быйыл 65 сааһын туолар Семен Лиханов кыра-оҕо эрдэҕиттэн убайдарын батыһан сүүрүк аттар ортолоругар улааппыт, кыраһыабай, үрдүк быһыылаах-таһаалаах аттары таптыы көрбүт, таласпыт. Бастакы сүүрүүлэргэ холоммут, сөбүлээбит, ылыммыт. Ыйааһына кыра, барсар буолан, аттарга үчүгэй, сатабыллаах сыһыанынан хайҕал үрдүгэр сылдьыбыт. Аттарын майгыларын ааҕа билэттиир. Сүүрдүү ньыматын эҥкилэ суох баһылаабыт. “Финишкэ тиһэҕэр тиэрдэри баһылаатахха, үчүгэй бэлэмнээх ат кыайыыга тиэрдэр”,- диэн этэр. Кымньыы биһирэммэт диир. Төрөппүт уолун Александры тэҥҥэ сырытыннаран, аҕатын “туйаҕын хатарааччыны” бэлэмнээн таһаарбыт. Уола билигин Татарстаҥҥа үлэлиир, Казанньҥа баар. Семен Семенович жокей сатабыла тренертэн тутулуктааҕын этэр. “Сааһырдарбын да, аттарбар кэлэ турабын, оччоҕо эрэх-турах сананабын”,- диир.
Дьокуускай куорат аттарын үгүс кыайыыларга аҕалбыт тренер Николай Федотович Реев ыччат саастарыттан акка чугаһын, үлэтин сылгылары айааһааһынтан саҕалаабытын, аттарга сыһыаннааҕын тренердэр бэлиэтии көрбүттэрин, маҥнайгы кыайыы үөрүүлэрэ хайдах кэлбиттэрин, “Хатас” совхоз дириэктэриттэн Парасковья Павловна Федорова хайҕаммытын; сүүрүк сылгылары кытта үлэ сыралааҕын, кыайыы-хотуу дьиссипилиинэлээх буолууттан, күннээҕи режими кытаанахтык тутуһууттан, үлэ күнэ сарсыарда 4-5 чаастан саҕаланарын санатта. Акка сыстаҕас эрэ киһи үлэтэ үтүө түмүктэрдээх буоларын; Титову, Тыыннаахабы, Ноговицыннары кытта бииргэ үлэлээбитин, үчүгэйдик быһааралларын; сүүрдээччи дьарыкка баар буолуохтааҕын; Боцман, Эркээни уонна Бэлэх диэн аттары кытта хайдах үлэлэспитин сиһилии кэпсээтэ.
Хаҥалас тренерэ Михаил Прокопьевич Соломонов ипподромҥа аан бастаан оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар 1961 сыллаахха кэлбитин, аты миинэн киһи тэҥэ суох сананан улахан дуоһуйууну ылбытын, сыһыаннаах буолан, үлэтин киниискэтигэр “коневод” диэн сурулла сылдьарын, 18 сааһыттан тренердээбитин, саҥа көньүүһүнэ туппуттарын, 1978 сыллаахха кыайыылар саҕаламмыттарын; өрөспүүбүлүкэҕэ хамаанданан түмүккэ 9 төгүл субуруччу бастааннар үс кубоктарынан наҕараадаламмыттарын, элбэх сүүрүк аттар тахсыбыттарын; хас да төгүл массыыналары ылаттаабыттарын, үөрүүлээх-көтүүлээх умнуллубат күннэр-дьыллар ааспыттарын, төһө да бочуоттаах сынньалаҥҥа олордор, базаҕа кэлэ турарын кэпсээтэ.
“Iron” ютуб-канал редактора, блогер Серафим Терентьев-Семак 2024 сыл лауреата, “Спорт бастыҥ ырытааччыта”, ат сүүрдүүтүгэр 5 саастааҕар кэлэн кутун туттарбыт буолан, ат сүүрдүүтүн иһиттэн дириҥник билэрин, ат сүүрдүүтэ сахалар төрүт дьарыктарынан буоларын, биирдиилээн энтузиастар баар буоланнар тэтимнээхтик сайдарын, Манчаары оонньууларыгар киллэриллэн кэрэхсэбили ылбытын, жокейдар, тренердэр кылаастара үрдээн иһэрин бэлиэтээтэ. Спорду, ол иһигэр ат сүүрдүүтүн киэҥник сырдатар, кэпсиир-ипсиир баҕалааҕын, Федерация көҕүлээһининэн куйаар ситимигэр, инстаграмҥа, ютупка, “вконтакте”, “телеграмҥа” страницалары арыйталаабытын; ат сүүрдүүтүн устар уустугун, кырата үс видео-камера туттуллуохтааҕын; Елена Петрова, Екатерина Дмитриева диэн уонча сыл үрдүк таһымнаахтык хаартыскаҕа түһэриинэн дьарыктаналларыгар болҕомто ууруллуохтааҕын; ситим быстыбатыгар баҕа санаатын биллэрдэ.
Манчаары аатынан спорт төрүт көрүҥнэрин Киинин дириэктэрэ, Ил Түмэн депутата Геннадий Васильев ат саха омукка олус суолталааҕын, дьоҥҥо-норуокка тапталынан туһанарын; саха атыгар төннүөхэйин диэн этиилэр баалларын, Казахстан куоратыгар Астанаҕа “Кочевниктар аан дойдутааҕы оонньуулара” үрдүк тэрээһиннээхтик ыытылларын, омуктар бэйэлэрин сылгыларын өрө туталларын; дьиэ таһынааҕы аттарынан дьарыктаныахха сөбүн, Дугуйдаан саха атын пропагандалыырын, Федерация тэриллибитин, усулуобуйа үөскэтиллэн эрэрин, ат үрдүттэн оҕунан ытыы киллэриллэн эрэрин, маастар нуорматын олохтуурга үлэ барарын; Манчаары оонньуулара чугаһаан кэпсэтиилэр, түмсүүлэр буолалларын, үлэ былааннаахтык, систиэмэлээхтик барыахтааҕын, ат спорда сайдыахтааҕын туһунан эттэ.
“Боотурдар көлүөнэлэрэ” бырайыак көҕүлээччитэ, “Сахаада-спорт” Ассоциация президенэ Александр Ким-Кимэн төгүрүк остуолга ат сүүрдүүтүн туһунан кэпсэтиини биһириирин биллэрдэ: “Историческай суолталаах ат сүүрдүүтэ сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит Николай Федотович Реев, Михаил Прокопьевич Соломонов, Василий Анатольевич Игнатьев, Семен Семенович Лиханов, ат сүүрдүүтүн барытын билэр Егор Федорович Андросов кэлэн кэпсэтииигэ кыттыбыттара тоҕоостоох буолла. Ат спордугар сүгүрүйээччилэри Саввинов Энвер Яковлевиһы, Николай Осиповы ыҥыраммыт кэпсэтиигэ кытыннардыбыт. Итини таһынан, спорду киэҥ эйгэҕэ таһаарарга үлэлии сылдьар блогер Серафим Терентьев-Семак кэлэн кыттыбыта үчүгэй саҥа сүүрээни биэрдэ. Ат сүүрдүүтүн үчүгэй ракурска көкдөрөр туһунан, видеоҕа, хаартыскаҕа түһэрии, киэҥ эйгэҕэ, куйаар ситимигэр таһаарарга үлэ хайдах барыахтааҕар болҕомтотун уурбута олус үчүгэй буолла. Ат сүүрдүүтүн тренердэригэр, жокейдарыгар лауреат ааттарын иҥэриигэ, чиэстээн-бочуоттаан сылдьарбыт элбэҕи этэр. Быйылгы Баһылай Манчаары оонньуутугар кырата уон, табылыннаҕына уон икки хамаанда тиийэннэр күрэхтэһиэхтээхтэр. Ханнык баҕарар улахан-кыра ыһыахтарга ат сүүрдүүтэ баар. Онон бэйэбит төрүт боруодабытын сайыннарыыга болҕомтобутун ууруохтаахпыт. Ат спордун программатын кэҥэтэрбит наада, ол курдук ат үрдүттэн оҕунан ытыы баар буолуоҕа, федерация тэриллэн үлэтин саҕалаата, Дугуйдаан Винокуров саҥа көрүҥнэри киллэриигэ үлэлэһэ сылдьар, интэриэһинэй буолуоҕа. “Спид Стар” диэн уус-уран киинэ уһуллан тахсыбыта сэҥээриини үөскэттэ, ыччаттарбыт ипподромҥа кэлэ үөрэниэхтэрэ, акка сыстыахтара. Уонна жокей проблемата баар эбит, ыйааһыннарын тутуохтарын наада, сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри аттарын таһыгар сылдьан элбэхтик үлэлиэхтэрин наада. Тулуйар киһи тулуйар. Фанат, акка чугас дьон бааллар. Федерация үлэтэ тэтимнэнэн, улаханнык сайынна. Айсен Николаев, Леонид Владимиров уһуннук уонна көдьүүстээхтик салайбыттара. Инники өттүгэр чулуу дьоммутун, спонсордар, меценаттар ат сүүрдүүтүгэр баар буолалларыгар ыҥырыам этэ”.
Ат сүүрдүүтүн Федарацията, көҕүлээччилэр, өйөөччүлэр күүстэрин түмэн хамсатыылаах дьаһаллары ыыталлар, дьону-сэргэни сүргэлэрин көтөҕөллөр, таһаарыылаахтык үлэлииллэр, сайдыыны түстүүллэр.
Баһылай Посельскай
