Ат баайааччы бы´ыытынан сити´ииилэрин (ааспыт µйэ 80-с сылларыттан са±алаан) эмиэ бэрт элбэ±и эридьиэстиэххэ с³п. Холобур, кини эрчийбит аттара Ривер де Фео (2005), Комментант (2014), Спид Стар (2010, 2011), Хэвенли Стид (2016) ³р³спµµбµлµкэбит саамай µрдµк та´ымнаах сµµрµµтµн (бэрэсидьиэн бирии´ин) кыайыылаахтарынан буолбуттара.
Ааттаах ат баайааччы Сергей Ядреев бµгµн “Кыым²а” ыалдьыттыыр.
– Сергей Петрович, эрчийэ сылдьыбыт сылгыларгыттан ордук чорботор, мэлдьи ахтар-саныыр аты² баар дуу?
– Отучча сыл устата элбэх сылгыны эрчийдэ±им дии. Сыл аайы са²аттан са²а ат кэлэн биэрэн и´эр. Хас биирдии сµµрµк ат ³йб³р-санаабар сылдьар буолла±а дии.
Арай Спид Стар диэн аты арыый чорбото тутуохпун с³п. Кини µс т³гµл бэрэсидьиэн бирии´игэр бастаабыта. Ата±ын эчэппэтэ±э буоллар т³рдµс да т³гµлµн холкутук бастыыр кыахтаа±а.
– Билигин Саха сирин ипподромнарыгар сµµрэр аттар µксµлэрэ омуктуу ааттаахтар. Оттон 90-с сылларга диэри µгµс сµµрµк ат сахалыы ааттаах эбит. Холобур, Сыыйылла, Субуллар, Чылбыан, Ураанньык, Кµ³рэгэй, Тии²нэй, То±о Тирэнэр, К³мµс Туйах э²ин диэн.
– Би´иги бэйэбит ииппит аттарбытын сахалыы ааттыы сатыыбыт. Холобур, Са´ар±а диэн сылгыбыт µчµгэйдик сµµрэ сылдьыбыта. Кыырай диэн баара. Улахан сµµрµк сылгылары кэнники сылларга со±урууттан а±алабыт. Кинилэр бары анал пааспардаахтар, нµ³мэрдээхтэр, бэл электроннай чииптээхтэр. Докумуоннарга бэйэлэрин ааттара эрэ буолбакка, хас да к³лµ³нэ±э тиийэ т³рµттэрэ суруллар. Би´иги ону уларыта сатаабаппыт.
– Хас биирдии ат майгыта-сигилитэ (син биир дьон курдук) атын-атын буолуо?
– Оннук, хас биирдии сылгы туох эрэ уратылаах, ту´унан майгылаах-сигилилээх. Сорох ат сµµрµµ иннигэр элбэхтик м³хс³р, биир сиргэ таба турбат. Оттон сорох ат тугу барытын олус холкутук ылынар. Холобур, миэхэ Риттер Кид диэн сылгы баар. Омос к³рд³хх³ ³р³ тэбиэлэнэн тµ´эн ат да ат, кµµстээх-уохтаах, тугу барытын то±ута тµ´э сылдьар. Ол гынан баран итинник тэбиэ´ирэ сылдьан кµµгэн курдук уостан хаалыан с³п.
Би´иги билигин Хэвенли Стид диэн µчµгэй сµµрµк сылгылаахпыт. Бу ат былырыын бэрэсидьиэн бирии´игэр бастаабыта. Кини туохха барытыгар дьо´уннаахтык, боччумнаахтык сы´ыанна´ар. Сµµрµµ иннигэр к³р³н-истэн дьэргэлдьийэрэ кµµ´µрэр, кыраны да ыараханнык ылынар буола тµ´эр. Сµµрэригэр да мээнэ тµ´µммэт, барытын кэтээн к³р³н сµµрэр. Ити да буоллар Хэвенли Стид на´аа сымна±ас майгылаах.
– Сµµрµк ат ылынар-ылыммат сµµрдээччилээх дуо?
– Сµµрµк сылгы да±аны, сµµрдээччи да±аны бэйэ-бэйэлэригэр с³п тµбэспэт тµгэннэрэ тахсааччы.
– Ат успуорда ³сс³ µрдµк кэрдиискэ тахсарыгар туох нааданый?
– ¥чµгэй сµµрµк аттар элбиэхтэрин наада. Тэ² баайыылаах ат элбээтэ±инэ тотализатор да µлэлиэн с³п этэ. Дьон ат сµµрµµтµн бизнес курдук ³йдµ³хтэрин наада.
– Сэбиэскэй кэм са±анаа±ы ат сµµрдµµтµн бырагырааммаларыгар “харчыга сакалаатта´ыы, уксуу бобуллар” диэн хайаан да суруллар эбит.
– Уксуу былыр-былыргыттан тиийэн кэлбит µгэс. Ханнык эбит ат кыайарын саба±алаа´ын, ы´ыылаах-ха´ыылаах ыалдьыы, сµµрµк сылгылары ырытыы, µчµгэй бы´ыылаах-та´аалаах аттары астына-дуо´уйа к³рµµ, уксуу – ат сµµрµµтµн саамай туу´а-тумата буолла±а дии. Сэбиэскэй да кэм²э дьон уксара, т³´³ да бобуу-хаайыы баарын и´ин. Итини хайдах да киэр илгибэккин, арай бэрээдэктиэххэ, саа´ылыахха, сиэрдээхтик тэрийиэххэ с³п.
– Эйиэхэ ким да “бу аты тарда со±ус сµµрдµ³ххэ, харчы о²оруохха” диэн этии киллэрбит тµгэнэ баара дуу?
– Билигин сµµрµк сылгылар сыаналара да ыарахан, бириистэр да ботуччулар, онон итинник тµгэннэр тахсыбаттар.
Арай биир тµгэни санаан кэллим. Хас да сыллаа±ыта уруккуттан билэр ки´им со´утан турар. Биир дистанция±а биэс сылгы бииргэ тµ´µ³хтээ±э. Би´игиттэн Комментант диэн ат кыттыбыта. Арай ол ки´и миэхэ этэр: “Комментаны “та²нарыахха”, харчыта о²оруохха”. “До±оор, мин сµµрµк аттары кытта отут сыл µлэлээтим, – диэбитим мин. – Ол отут сыл устата мин итинник “та²наран” харчы о²орбут тµгэннэрбин кэпсээ”. Ки´им: “Оо...” – эрэ диэни ыган та´аарбыта, туора хаампыта.
– Омук дойдуларыгар Дерби диэн саамай µрдµк та´ымнаах кµрэхтэ´иигэ кыайбыт атыыр сыаната µµнэ-тэ´иинэ суох µрдээбитинэн барар. Итинник атыыр сµµсчэкэ да биэни буо´атыан с³п дииллэр.
– Улахан сµµрµµнµ кыайбыт 4-5 саастаах атыыры кµрэхтэ´иилэргэ кыттарын тохтотуохтарын, биэлэри эрэ буо´атыыга диэн анал к³рµµгэ-истиигэ туруоран кэби´иэхтэрин с³п. Дербини кыайбыт атыыр хас биирдии буо´атыыта улахан сыана±а турар.
Буо´атыы сыаната атыыр хайдах т³рµттээ±иттэн эмиэ тутулуктаах. Холобур, атыыр Дербигэ бастаабыт буолан баран, т³рµттэрэ улахан сµµрµµлэргэ орто´уор со±ус к³рд³рµµлээх буоллахтарына – бу атыыртан у´улуччу µчµгэй т³рµ³х кэлимиэн с³п. Ол учуоттанар.
– Омук дойдуларыгар ат успуордугар аналлаах уонунан ха´ыаты, сурунаалы та´ынан, бэл тэлэбиидэнньэ ханааллара бааллар эбит. Оттон Арассыыйа±а анал сурунааллар тахсаллар дуу?
– “Коневодство и конный спорт” диэн бэрт ³рд³³±µттэн, XIX µйэ ортотуттан тахсар сурунаал баар. Итини та´ынан кэлин со±ус “Золотой мустанг”, “Конный мир”, “Рысак и скакун” диэн сурунааллар тахсар буолбуттара. Ити сурунааллары сурутан ылан аа±ыахха с³п.
– Со±урууттан биир µксµн атыырдары а±ала±ыт дии. Атыырдары атыыла´ар ордук ту´алаах, табыгастаах диэн санааттан буолуо?
– Атыыр арыый бигэ тирэхтээх диэххэ дуу, кини биир µксµн улахан тµ´µµтэ-тахсыыта суох к³рд³рµµлэрдээх. Уонна би´иги усулуобуйабытыгар тµргэнник µ³рэнэр. Би´иги сылгылары со±урууттан µчµгэй сµµрµµнµ к³рд³рµ³хтэрэ диэн сыаллаан-соруктаан а±алабыт. Боруода сылгылартан µчµгэй т³рµ³±µ ылыы э²ин ³ттµгэр хоннохтоох со±ус µлэ-хамнас бакаа ыытыллабакка турар диэххэ с³п.
– ¥чµгэй биэ атыыры куотуон с³п буолла±а дии?
– Куотан, Европа±а, Эмиэрикэ±э да – биэлэр атыырдары кэннилэригэр хааллартыыр тµгэннэрэ элбэхтик тахсар. Саха сиригэр да µчµгэй биэлэр µ³скµµ сылдьыбыттара. Холобур, Хатаска – Лира, Нам²а – Формация, Ха²аласка – Эркээни диэн µчµгэй биэлэр бааллара.
– “Ат сµµрдээччи оруола бэрт кыра, кини сµµрµк акка мэ´эй-та´ай эрэ буолуо суо±ун наада” диэн санааны истэн турабын.
– Икки тэбис тэ² ат баар буолла±ына, дьэ манна ат сµµрдээччи маастарыстыбата бы´аарар оруолланар. Кини сылгыны кытта олох биир кэлимсэ буолан, кµлµм тµгэннэргэ с³пт³³х бы´аарыныылары ылан – аты инники кµ³²²э тµ´эриэн с³п. Оттон, биллэн турар, м³лт³х акка µчµгэй ат сµµрдээччи олорбутун да и´ин – кµµстээх ат кыайара биллэр буолла±а.
– Ат сµµрдµµтэ диэн баран, этэргэ дылы, муннукка ытаабыт дьон элбэхтэр. Анал тэтэрээттэргэ суруна, аа±а-суоттуу да сылдьар дьон баар.
– Аттар сарсыардаа²²ы эрчиллиилэрин олох эрдэттэн манаан турааччылар бааллар. Кинилэр истэригэр эдэрдэр да, орто саастаахтар да бааллар. К³рµµ-истии, сылыктаа´ын, сыана бы´ыыта б³±³ буолар. Итинник бары ³ттµттэн µ³рэтэ сылдьаллар, бэл эн тугу са²араргын да сыыска-буорга тµ´эрбэттэр. ¥гµстэрэ эйигиннээ±эр да ордук уопсай бала´ыанньаны билэллэр. Холобур, ханнык эрэ сµµрµк ат хайдах туруктаа±ын, ат баайааччы туох санаалаа±ын, ханнык ха´аайыстыба сµµрµк сылгы атыыла´ыан ба±арарын... Бу дьон бассаапка хас да б³л³хт³³хт³р, харчы хомуйан анал бириис да туруорар тµгэннэрдээхтэр. Онон ат успуордун сайдыытыгар ту´алаах дьоннор. Уонна ханна элбэх бэриниилээх ыалдьааччы баар да, онно ат сµµрдµµтэ µрдµк та´ым²а барар.
– Саха сылгытын бы´аарыыга чопчу критерийдар суохтар эбит дии. ДьТХА урукку ректора Леонид Владимиров: “Боруода да аты тарда а´атан, буомурдан саха сылгыта дэтиэххэ с³п”, – диэн турардаах.
– Ыарыылаах со±ус боппуруо´у таарыйды². Бырабыыталастыба бирии´игэр саха сылгылара кµрэхтэ´эллэр. Онно, бала´ыанньа бы´ыытынан, сылгылары э²ин араастык мээрэйдииллэр хайыыллар. Мээрэйдээ´ин да айдааннаах буолар, кµрэхтэ´ии бэйэтэ да айдааннаахтык барар. Сымыйанан бала´ыанньа, критерий о²орбута буолаллар да, ону мµччµ к³ппµттэрэ, а´ара тµспµттэрэ эрэ баар буолар.
Саха сылгыта – миинэр ми²э, к³лµнэр к³л³, минньигэс ас, сылаас та²ас диэн буолар дии. Кырдьык оннук. Биир аатырбыт сылгы´ыт: “Саха сылгыта остуолга µчµгэй”, – диэн турар. Саха сылгытын анала – ча±ыл±ан курдук тµргэнник к³тµтµµ буолбатах. Саха сылгыта былыр да сµµрбэт этэ диибин. Акка сы´ыаннаах бэрт элбэх кинигэни аахпыт ки´ибин (ол и´игэр урукку номохтору, µ´µйээннэри, кэпсээннэри). Сµµрµк аттары хо´уйалларыттан да к³рд³хх³ – саха сылгылара буолбатахтар. Холобур, маннык диэн ойуулууллар: “Намнар быйылгы ы´ыахха µчµгэй аты бэлэмнээн тураллар: кулгаа±а у´ун, ч³р³г³р, хара±а бычча±ар, моонньо, атахтара у´уннар, сиэлэ, кутуруга сыыйылла±ас”. Саха сылгыта дуо бу?!
Былыр дьаам сµµрдэр буоллахтара дии, со±уруу диэкиттэн сµµрдэн кэлэллэр. Онно биир эбит атыыр ыран-быстан кэлбитин, т³ннµµбµтµгэр ылыахпыт диэн хааллараллар. Ол атыыры² кµµс-уох ылына, мэччийэ сылдьан биэлэри буо´атыан с³п. £йд³³х ки´и баар буолла±ына уоран да буо´аттарыан с³п, ы´ыахтарга сµµрэр аты µ³скэтээри. Ы´ыахтарга сµµрэр ат итинник µ³скээн-т³р³³н тахсар буолла±а. Аны улуус ааттаахтара аттарын куотала´ыннаралларыгар элбэх ат сµµрбэт ээ. Му²утаан 2-3 сылгыны сµµрэр.
– Сергей Петрович, сэргэх кэпсээни² и´ин махтал.
Кэпсэттэ Федор РАХЛЕЕВ
