Эмиэ бу сыл Роман Дмитриев эр дьоҥҥо Аан дойду чөмпүйүнээтигэр кыттан, Саха сиригэр бастакы үрүҥ көмүс мэтээли аҕалбыта эмиэ үйэ аҥара буолла. Саха диэн омук баарын, аан дойду олохтоохторо көҥүл тустуунан билбиттэрэ. Онон сибээстээн, ол успуорт устуоруйатыгар кыһыл көмүс буукубаларынан суруллубут кэрэ-бэлиэ кэми уонна биир дьоруойун ахтан-санаан ааһыаҕыҥ.
1969 сыл. Иллариоҥҥа саамай табыллыбыт сылынан буолар. Сыл саҥатыгар сылын аайы ыытыллар «Аан дойду аччыгый чөмпүйүнээтинэн» ааттанар Тбилиситээҕи норуоттар икки ардыларынааҕы турнирга Эбрагим Джавади (Иран), Роман Дмитриев (ССРС) кэннилэриттэн үһүс миэстэҕэ тахсар. Ыам ыйыгар 18 сааһын туолбакка сылдьан, Ираҥҥа «Шах бирииһэ» норуоттар икки ардыларынааҕы турнирга кыттан, соторутааҕыта эр дьоҥҥо Аан дойду кыайыылааҕа буолбут Э. Джавадига (онно Р.Дмитриев аан бастаан үрүҥ көмүс мэтээли ылан турар) очукуонан сабырыттаран, бочуоттаах үһүс миэстэни ылар. Бэс ыйыгар Сеня Макаров, Никон Брызгаев, Афоня Седалищев, Афоня Афанасьев уо.д.а. буолан сборга сылдьаллар. Онтон табаарыһа Сеня Макаровтыын прикидкаҕа кыайаннар, уолаттарга Аан дойду чөмпүйүнээтигэр кытта бараары, от ыйыгар Цахкадзорга (Армения) сборга бараллар, Америкаҕа тустар сирдэрэ бу дойду сиригэр-уотугар маарынныыр диэннэр.
Уолаттарга Аан дойду чөмпүйүнээтэ 1969 сыл от ыйын 14-19 күннэригэр Америка Колорадо штатын Боулдер куоратыгар ыытыллыбыта. ССРС хамаандата 10 уол (2 саха, 4 грузин, 1 армян, 1 дагестанец, 2 осетин) кылаабынай тириэньэр Юрий Стацура салалтатынан 8 чаас көтөн, Нью-Йорк аатырар Кеннеди аатынан аэропордугар тиийэн түһэллэр. Салгыы Колорадо штат киинигэр Денвергэ сөмөлүөтүнэн 2 чаас көтөллөр. Онтон таксинан күрэхтэһиэхтээх куораттарыгар Боулдерга тиийэллэр. Кэлбит хамаандалары устудьуоннар уопсайдарыгар түһэрэллэр. Илларионнаах, Семен ыйааһын түһэрэр буоланнар астарын туттуналлар. Наһаа сылаас, үрдүк хайалардаах сир буолан тыынарга ыарахан, ыйааһын түһэрэллэригэр наһаа эрэйи көрөллөр.
Чөмпүйүнээт хайдах барбытын туһунан хаһыат кэрэспэдьиэнэ Г.Платонов, уолаттарга саҥа Аан дойду чөмпүйүөнэ буолан кэлбит Илларион Федосеевтан интервью ылан, 1969 сыл атырдьах ыйын 8 күнүгэр «Коммунист» хаһыат 95 №-гэр бэчээттэппит «Аан дойду чемпиона И.Федосеев кэпсиир …» диэн ыстатыйатын кытта хайдах баарынан билиһиннэрэбит: «Мин уолаттарга аан дойду чемпиона буолбут Илларион Егорович Федосеевы көрсөн, хайдах айаннаан, хайдах сиргэ тиийэн тустубуттарын туһунан сиһилии кэпсииригэр көрдөстүм. Онуоха Илларион бу курдук кэпсээтэ:
— От ыйын 9 күнүгэр Ил-62 диэн саҥа самолет кынатыгар уйдаран, ССРС 10 киһилээх тустуутун командата Монреаль, онтон Нью-Йорк куораттарга түһэн Боулдер куоракка (АХШ, Колорадо штата) тиийбитэ. Сборга А.Седалищев (Чурапчы), В.Петров (Эдьигээн), С.Макаров уонна мин сылдьыбыппыт. Онтон команда састаабыгар С.Макаров биһиги түбэспиппит.
Боулдер кыра, наһаа ыраас, үчүгэй куорат. Маны олохтоохтор этэллэринэн, Никсон диэки ыалдьар республиканскай партия куората үһү. Биһиги бу куоракка күрэхтэһии буолуор дылы сынньанныбыт, эрчилиннибит. Команда хас биирдии чилиэнэ бу бастакы ыытыллар күрэхтэһии эппиэтинэһин өйдөөн наһаа кыһаллар. Күрэхтэһии от ыйын 17 күнүгэр күнүс 2 чаастан саҕаланна. Манна бастакы эргииргэ АХШ бөҕөһүн кытары киирсэн 10:4 ахсаанынан хотон таҕыстым. Санаам наһаа көтөҕүлүннэ. Иккис эргииргэ сынньанным. Үһүс эргииргэ Болгария уолун кытары киирсэ сырыттахпына, анараа киһини активнайдык тустубат диэн ыстарааптаан, устан кэбистилэр. Төрдүс эргииргэ Канада тустуугун ыраастык кыайдым. Тиһэҕэр финалга киирэн Арҕаа Германия бөҕөһүн саннын лаппаакатыгар баттаатым. Онон бэйэм ыйааһыммар бастааммын чемпион аатын ыллым. Биһиги хамаандабыт уопсайа 3 кыһыл, 4 үрүҥ көмүс, 3 боруонса мэтээллэри ылан, АХШ кэнниттэн иккис буолла. Үһүс миэстэҕэ Болгария командата таҕыста.
— Мин бу кыайыым советскай спорт кыайыыта, ол иһин тустууга уһуйбут бастакы учууталбар, Д.П.Коркиҥҥа махтанабын уонна бу ситиһиибин бииргэ олорон, бииргэ эрчиллэн, Советскай Союз чиэһин көмүскэспит күндү доҕорум Николай Захаров сырдык кэриэһигэр аныыбын. Миигин куоракка, Чурапчыга, төрөөбүт дойдубар-Тааттаҕа маннык истиҥник, итиитик көрсүөхтэрэ дии санаабатаҕым. Наһаа долгуйдум, үөрдүм. Дьиҥинэн, бу боростуой саха уола ССКП муударай салалтатынан, Советскай правительство аҕалыы кыһамньытынан, маннык чиэскэ тигистим. Мин инники соругум өссө үчүгэйдик эрчиллии уонна ЯГУ гуманитарнай факультетын историческай отделениятыгар киирэн үөрэнии.
Физкультурниктар күннэригэр сөп түбэһиннэрэн Илларион Федосеевы истиҥник эҕэрдэлиибит уонна инники өттүгэр саҥа ситиһиилэри баҕарабыт». Ыраах Америкаҕа боростуой саха уолун Илларион Федосеев кыайыытын чиэһигэр Сэбиэскэй Сойуус гимнэ оонньообута. Ол саҕана Илларион хайдах курдук долгуйбута, онтон ыраах сытар Сахатын сирин дьоно-сэргэтэ, биир дойдулаахтара, чугас дьонноро, төрөппүттэрэ Варвара Илларионовна, Георгий Степанович төһөлөөх үөрбүттэрэ, киэн туттубуттара буолуой. Иллариону уонна Семену Дьокуускай куоракка, Чурапчыга олох дьоруойдар курдук көрсүбүттэрэ уонна үрдүк таһымҥа чиэстээбиттэрэ. Биир дойдулаахтара Иллариону Ытык Күөлгэ от ыйын 31 күнүгэр норуодунай театрга көрсүбүттэрэ, эҕэрдэлээбиттэрэ, элбэх баҕа санааларын эппиттэрэ.
Көҥүл тустууга аан дойду аанын арыйсыбыт, саха чулуу тустууга Илларион Федосеев туһунан элбэхтэ суруллан турар да, үчүгэй киһи туһунан төһө баҕарар суруйуохха сөп. Илларион тустууга анаан төрөөбүт курдуга, наһаа имигэс, түргэн уонна былчыҥын имэ наһаа сайдыылаах этэ. Тустуутун туһунан Монреаллааҕы Олимпиада үрүҥ көмүс призера, бииргэ дьарыктаммыт доҕоро Александр Иванов маннык ахтан турар: «Илларион ханнык баҕарар күрэхтэһиилэргэ кимтэн да толлубакка, бэйэтин кыаҕын толору туһанан киирсэрэ. Төһө да киһи хараҕар быраҕылла охсор көрүҥэ суоҕун иннигэр күүһүнэн мөлтөҕө суох этэ. Бары албастарын сүнньүнэн атахтааһынтан саҕалыыра. Ити киниэхэ түргэн хамсаныылаах киһиэхэ, бэркэ барара. Тустуу түгэннэригэр араас хамсаныылартан, түргэнник толкуйдуур буолан, сороҕор бииртэн биир албастары оҥортоон субурутан киирэн барыталыыра. Албастары утарсааччытын хамсаныыларыгар сөп түбэһиннэрэн мындырдык оҥороро. Маастардар кини баай фантазиялааҕын, сытыы өйдөөҕүн сыаналыыллара».
Илларион көбүөргэ бүтэһигин 1993 сыллаахха Чурапчыга «Бэтэрээн сулустар» диэн улахан түһүлгэҕэ тахсан турар. Онно 53 кг ыйааһыҥҥа доҕоро, олимпийскай чөмпүйүөн Роман Дмитриевкэ 2:1 ахсаанынан сабырыттаран, иккис миэстэҕэ тахсан, төһө да сааһырдар кылааһа хаалбатын, форматын тута сылдьарын көрдөрбүтэ. Кэнники биллэххэ, күөгэйэр күнүгэр сылдьан Романныын иккитэ көрсөн, иккиэннэригэр биирдии баалынан сабырыттарбыт эбит. Мантан да тустар таһыма үрдүгэ көстөр, этэҥҥэ сылдьыбыта буоллар улахан дьоҥҥо Европаҕа, Аан дойдуга тугу эрэ оҥоруо хааллаҕа. Илларион аныгы олох сиэригэр сөп түбэһиннэрэн икки үрдүк үөрэхтэммитэ, физкультурнай уонна юридическай. Оройуоҥҥа спорт, чуолаан көҥүл тустуу сайдарыгар элбэх сыратын биэрбитэ. Бастаан тириэньэринэн, онтон оройуон ыстаарсай тириэньэринэн, оҕо спортивнай оскуолатын дириэктэринэн, улуус спордун салайааччытынан үлэлээн ааспыта. Олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри Уус Тааттатааҕы нефтебаза дириэктэринэн үлэлээбитэ. Күөх Ньурба кэрэ кыыһын Раиса Николаевнаны кэргэн ылан, 4 оҕоломмуттара, бары үлэһиттэр.
Аан дойду бастакы чөмпүйүөнэ Илларион Георгиевич Федосеевы үйэтитии үлэтэ балайда ыытыллар. Тааттатааҕы оҕо спортивнай оскуолатыгар кини аата иҥэриллибитэ, кини аатынан оҕолорго күрэхтэһии ыытыллар, саҥа тутуллубут таас спортивнай саала таһыгар мэҥэ тааһа туруоруллубута, иһирдьэ киниэхэ анаан стендэлэр оҥоһуллан ыйаммыттара. Өрөспүүбүлүкэҕэ тэриллэр «Боотурдар оонньуулара» оҕолорго тустуу фестивала кини аатынан ыытыллар буолла. Илларион Георгиевич үтүө аата СӨ иһигэр ыытыллар көҥүл тустуу улахан түһүлгэлэригэр куруутун ааттанар. Бииргэ үөрэммит, дьарыктаммыт, үлэлээбит дьоно, үөрэппит, эрчийбит оҕолоро хайҕал, махтал тылларынан ахталлар.
Анатолий Мурунов, Ulus.media
Хаартыскалар ааптар архыыбыттан туһанылыннылар
