Олимпиада буолара биир эрэ сыл хаалла. Тустууктарбыт туруктарын аан дойду чемпионатыгар көрдүбүт – көмүс мэтээли ылан көнньүөрдүбэтилэр. Виктор Лебедев боруонса мэтээли ылары улахан сыранан ситистэ. Төһө даҕаны Россия хамаандатыгар 57 кг Олимпиадаҕа кыттар быраабы аҕаллар да, чахчы бэйэтэ кыттара биллибэт. Көбүөргэ даҕаны, көбүөр таһыгар даҕаны элбэх мөккүөр кэнниттэн Россия аатын Олимпиадаҕа көмүскүүр чиэс кимиэхэ эрэ бэриллиэ. Оннооҕор билиҥҥэттэн “Лебедев аан дойду чемпионатыгар мөлтөхтүк кытанна”, – диэн саҥалар иһиллэн эрэллэр.
1980 с. Роман Дмитриев ССРС чемпиона буолбутун үрдүнэн Корнилаевы Олимпиадаҕа киллэрбиттэрэ үһүс миэстэни ылбыта. 1976 с. Александр Иванову Олимпиадаҕа кытыннарымаары мөккүөр бөҕө буолбутун санааҥ. Онон Виктор Лебедев атыттартан ордугун дакаастыыр сыла үүннэ. Билиҥҥи быраабыланан тустуук биир күн күрэхтэһэн бүтэр. Элбэх хапсыһыылар буолаллар. Бөҕөс күүһүн харыстаан илистибэккэ кыайталыыра наада буолар. Аҕыйах баалынан баһыйан хотуталыырга дьулуһар. Аҕыйах албаһы оҥорор. Оннук хапсыһа сылдьан ол баалларын тиһэх мүнүүтэлэргэ мүччү да тутан кэбиһэрдээх. Албаһы оҥороро аҕыйаан, тустуутун таһыма түһэн киирэн барыан сөп. Ол аата төннүү суолугар үктэнэр.
Лебедев быйыл кыл-мүччү кыайталаата. Урут тэгэлэһэн тустубут, кыайа да сылдьыбыт бөҕөһүгэр Хасан Рахимига кыайтарда. Эһиилги Россия чемпионатыгар бастаабытын да иһин Олимпиадаҕа ыыппат сылтаҕы көрдөөччүлэр баар буолуохтара.
Лебедев тоҕо хоттордо?
Хоппут бөҕөстөрүн кыра сыранан кыайталаары, хапсыһыы саҕаланыытыгар эрчимнээхтик кимэн баал сүүйтэлээбэккэ сылдьан, хапсыһыы бүтүүтүгэр олус тыҥааһыннаахтык киирсэригэр күһэллэн күүһүн-сыратын ордук сүтэрбит буолуон сөп. 2012 с. Отарсултановтыын тустарыгар намыһах уҥуохтаах эрээри үрдээн көстөр этэ. Киһитэ такымнарын накытан, ол аата тааһын аллараа тутан киһи ханан даҕаны хомурбат курдук стойкаламмыт этэ. Оттон Лебедев тобуктарынан атахтара ситэ токуйбакка, тааһа үрдүк буолан кыайан анньыспат этэ. Инньэ гынан биир сыл иннигэр таптаабытынан тамнаабыт бөҕөһүгэр тыал да киллэрбэтэҕэ.
Бэйэтэ уруттаан атаакалаатаҕына кыаҕа бэрт буолан кими да тулуппат этэ. Урут хотторбут тустуугун ордук чаҕылхайдык атаакалаан кыайара. Оннук эрчимнээхтик кимэрэ тохтообутун кэннэ, стойката омсолооҕо биллитэлиир. Урут атаакалаабыт киһиттэн бааллары сүүйэр буолла.
Быйыл Рахими атахтарын такымнара накыр. Онон анньыһарга тирэхтээх, оттон Лебедев тааһа үрдүк, тобуктара ситэ токуйбатах буолан анньыһарыгар сабырыттаран чыраахтаһа сылдьан атахтара адьас көнөн хаалтарын кэннэ киһитэ атахтаабыта. Көнө атах көлөөк, кыайан тулуспатаҕа. Ити үрдүк стойка диирим тааһа үрдүгүн этэбин, дьиҥэр төҥкөҕөр стойка. Итинник стойкалаах бөҕөс атаҕа атаакаҕа аһаҕаһын ааһан, аһаран, куотан биэрбэт. Оттон бэйэтэ атаакалыаҕын үөһэттэн аллараа барыы буолан олуттаҕас, сатала суох. Онон атаакалаабакка сылдьан хаалар, эбэтэр атааката табыллыбыт.
Үгүс тустууктарбыт итинник стойкалаахтар. Ол салгыы сайдалларын атахтыыр. Стойка иннинэн даҕаны, кэннинэн даҕаны, туора да барарга табыгастаах, ол аата тустуук атахтара накыр буолуохтаахтар. Кылгас сүүрүүгэ алларааттан старт (низкий старт) баар. Онон ордук түргэнник саҕалыыллар. Тустууга эмиэ алларааттан атаакалыыр барыстаах буоллаҕа. Д.П.Коркин ураҕас эбэтэр быа аннынан умуһуннаран кэдэс гыннаран таһааран атахтыырга үөрэтэрэ. Роман Дмитриевы оннук эрчийэн улуу тустуук оҥорбута.
Тустуук иннигэр туора ураҕас ууруллар. Илиилэрин ураҕас үрдүгэр уурар. Утары атын бөҕөс эмиэ итинник турар. Толорооччу атыллаан, төбөтүн ураҕас аннынан уган, кэдэс гынан тахсан утары турар киһини харбаан ылар. Утары киһитэ да суох оҥоруохха сөп. Ити ураҕаһы утарсааччы көмүскэнэр илиитин курдук саныыгын. Улам-улам үөрэнэн ураҕаһы аллара туруоран оҥорор буолаҕын. Оннук эрчиллэн ордук алларанан барыстаахтык атаакалыыр буола үөрэнэҕин. Ити бииринэн. Алларанан атаакалыырга үөрэтэр иккиһинэн. Кэдэс гынан эпсэри харбаан ылыллар буолан хардары быраҕыыга барбат, үсүһүнэн, кэбэҕэстик охторор.
Виктор Лебедев маннык эрчиллэрэ буоллар стойкатыгар итэҕэс көнүө этэ. Александр Контоев, Айаал Лазарев, атыттар даҕаны итинник дьарыктаналлара олус наада. Тустуу саалатын аайы итинник ураҕастары туһанар буоллар тустууга революция буолуо этэ. Роман Дмитриев Олимпиада чыпчаалыгар ыттар аартыгы арыйбытыҥ санааҥ. Мэлдьи тустубутуҥ курдук туста сырыттаххына салҕан киирэн барыаххын сөп. Сайдар суолу көрдүөххэ, саҥа эрчиллиилэри, албастары оҥорор буолуохха наада. Ол албастарыҥ күрэхтэһиигэ туттуллан киирэн барыахтарын сөп. Туттубатаҕыҥ даҕаны иһин эйигин утары туттуохтарын сөп. Оччоҕо көмүскэнэргэр, хардары бырахсаргар билэр албаһыҥ буолан ордук сатыаҥ.
Элбэх албастардаах да бөҕөс үрдүк таһымнаах күрэхтэһиилэргэ кытта сылдьан албастара аҕыйаан иһэллэр. Лебедев мельницата тахсыбат буолбут дии. Элбэх албастаах түгэн аайы түҥнэри быраҕардаах буолар. Утарсаассыҥ аайы атын-атын албастары туһанан хапсаһарыҥ наада буолара үгүс.
Александр Контоев бу сырыыга кыайтарыыта кырдьыбытыттан буолбатах. Быйылга диэри чулуу тустууктары кыайталыы сылдьар. Европа, аан дойду чемпиона Гаджи Алиевы (Азербайджан) кыайбыта, оттон Алиев быйыл аан дойду чемпиона буолла. Сабырыйтарбат бөҕөһө И.Наврузов (Узбекистан) быйыл аан дойду чемпионатыгар үрүҥ көмүс мэтээллэннэ. А.Контоев ыйааһынын бэркэ түһэринэн баран суукка иһигэр 5 кг эбиллиэр диэри аһаабыта алдьатта. Санаан көрүҥ, аты баайан баран сүүрдэр күҥҥэр тото аһатан кэбистэххинэ хайыах этэй. Баайыллыбыт барыһа барыта сотуллан халыа этэ.
Ыйааһын түһэринии кыра ыйааһыннаах кыра кыахтаахтары кыайаары оҥоһуллубут. Сүрүн сылтаҕа бөҕөс этин-хаанын тустар кэмҥэ туйгун турукка киллэрээри оҥоһуллар. Ыйааһын түһэриннэххэ быарга уурулла сылдьар хаһааскынан былчыҥнаргын аһатан күрэхтэһэҕин. Онтуҥ олус судургу, быаргыттан быһа глюкоза былчыҥнаргын аһатар. Ыйааһын түһэриммэтэххэ күннээҕи аһаабыт аскын буһаран эккэр тарҕатаҕын, ол биэрэр эрчиминэн тустаҕын. Ол суола олус уһун. Этиҥ-хааныҥ аскын буһарарга элбэх күүһэ барар.
А.Контоев аһаабыт аһын этэ-хаана буһаран 5кг ыйааһына эбиллиэр диэри төһөлөөх элбэх үлэни үлэлээбитэ буолуо. Ол кэннэ өссө тустар. Ыйааһынын түһэрэн туйгун турукка киллэрбит организмын аһыы сылдьар киһи режимынан үлэлэтэ сатаабыт, ыйааһын түһэрбит. Киһи барыыһа – адьас атын режиминэн организма үлэлииригэр буолар. Контоев инньэ гынан быарын хаһааһын туһамматах буолуохтаах.
Атын да тустууктар түһэринэн тусталлар. Бу алҕаһы оҥоруохтарын сөп. Александр Контоев хайаан даҕаны биир сыл олус кыһанан-мүһэнэн эрчиллэн күрэхтэһэн баран тохтуон сөп. Ол наадатыгар саҥа суоллары хайан көрөрө наада эрчиллиитигэр саҥаны киллэриэхтээх. Холобур, ураҕас аннынан умсан атахтыырга үөрэнии. Ол уустуга суох автомат курдук оҥорор буолла даҕаны, аһара сатаан атахтыыр буолуо этэ. Ол аата эдэргэ түһүү буоллаҕа дии.
Арсен Мекокишвили 42 сааһыгар Олимпиада чемпиона буолбута, 46 сааһыгар кыттыан баҕарбытын киллэрбэтэхтэр этэ. Арам Ялтырян (Контоев курдук ыйааһыннаах киһи) 39 сааһыгар ССРС чемпиона буолбута. Киһиттэн уратыта олус элбэх албастаах этэ.
Айаал Лазарев аан дойдуга бастыҥ тустуук буоларга толору кыахтаах. Маҥнай утаа атахтарын сатаан көмүскүүр буолуохтаах, Олимпиадаҕа кыттар быраабы ылыахтаах. Онтон хайдах да бэйэлээх тустуугу тулуппат туйгун тустуук буоларга дьулуһуохтаах. Тустууга наадалаах киниэхэ барыта баар. Саамай кылаабынайа, киһи быһыытынан дэгиттэр сайдыылаах өйдөөх-санаалаах киһи. Онон кыахтарын толору туһанарыгар эрэнэбит.
Айаал Лазаревы Айыы Тойон аҕыйах ахсааннаах айыы хаан аймахтарын сахалары үөрдэргэ анаан айбыт бухатыыра. Онтубут соҕотох, дойдутугар тустан эрчиллэр киһитэ суох. Онон ыарахан ыйааһыннаах тустууктардаах сирдэргэ баран эрчиллэргэ күһэллэр. Онто олус абырыыр. Саха сириттэн Айаалга спарринг-партнер буолар улахан уолаттары булан биэрэр туһалаах буолуох этэ. Ол уолаттар Айал курдук буолан тахсалларыгар суол аһыа этэ.
Атын да сиртэн Айаалга спарринг-партнер уолаттары наймылаһыахха баара. Ити барыта элбэх үбү-харчыны эрэйэр. Билиҥҥэ диэри үбүлээн, спонсордаан кэлбит Семен Березиҥҥа сахалар ааттарыттан барҕа махтал! Атын даҕаны үптээх-харчылаах дьон Айаалга көмөлөһүөхтэрэ дии саныыбын. Уолаттарбыт улуу Олимпиадаҕа урааҥхай сахалары уруйдатыахтара диэн эрэниэҕиҥ. Уруй!
Николай САФОНОВ (ДЬЫРЫЛЫ), ССРС спордун маастара, Саха республикатын үтүөлээх тренерэ
