Дьокуускай куораты төрүттээбит сотник Петр Бекетов 1633 сыллааҕы испииһэгэр Тагунскай диэн аатынан киирбит сир билигин Бастакы Тоҕус нэһилиэгэ диэн ааттанан, үүнэ-сайда, үлэлии-хамсыы турар уонна эһиил 385 сылын үөрүүлээхтик көрсөргө бэлэмнэнэр. Булуу куоратыттан 110 биэрэстэ тэйиччи сытар кытыы сир республикаҕа эстрада чулуу ырыаһыттарынан биллэр. СР норуодунай артыыһа Алексей Егоров, СР үтүөлээх артыыстара Аскалон Павлов, Байбал Семенов, СР култууратын туйгуна Василий Еремеев, үүнэн иһэр талааннар Альберт Унаров, Майя Сергина Тыымпы кулуубун сценатыттан өрө күөрэйэн тахсыбыттара. Оттон спорт эйгэтигэр Тыымпыны аатырдыбыт дьонунан Быкалыровтар буолаллар.
Быыбар Алексеевич үлэтин төрөөбүт нэһилиэгин, улууһун, республикатын туһугар анаабыта. Кини ханнык баҕарар үлэтин итийэн-кутуйан, умсугуйан туран үлэлиирэ. Биир дойдулаахтара ханнык да ыарахан үлэттэн толлон турбат, булугас өйдөөх, сытыары-сымнаҕас майгылаах киһи быһыытынан ахталлар. Үлэҕэ ситиһиилэрин иһин 1974 сыллаахха Саха АССР Верховнай Советын президиумун Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыта. 1973-1975-1978-1980 сылларга социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа, 10 пятилетка ударнига диэн знактарынан бэлиэтэммитэ, мэтээлгэ тэҥнээх бэлиэлэр этилэр. 1978 сыллаахха сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ республикатааҕы куоталаһыы кыайыылааҕынан буолбута уонна “Москвич” массыына фондата кини звенотыгар бэриллибитэ. Кини 1981 с. РСФСР ДСО “Урожайын” Киин Советын Бочуотунай грамотатынан бэлиэтэммитэ. РСФСР уонна Саха Республикатын спордун ветерана. Спорка уонна үлэҕэ ситиһиилэрин иһин 2003 сыллаахха “Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо” диэн үрдүк аат иҥэриллибитэ. 1961-1964-1970-1979 сылларга Саха Республикатын тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Н.В.Шадринов: “Бу уһулуччулаах үлэһит дьоннуун хонуутааҕы отууларга да, араас таһымнаах мунньахтарга да элбэхтик көрсүһэн, ирэ-хоро кэпсэтэр буоларга, манна кинилэр үлэ эрэ туһа диэн ньүдьү-балай, умса-төннө түспэтэх киэҥ өйдөөх-санаалаах дэтэргэ чахчы киэн туттар дьоннорун быһыытытынан итэҕэйбитим. Хас биирдиилэригэр Герой сулуһун туттарар баҕа баара да оччотооҕу хааччахтааһын – лимит баар буолан, ону олоххо киллэрбэтэхпиттэн билигин хомойо эрэ саныыбын”, - диэн суруйбуттаах.
Быыбар Алексеевич үлэҕэ ситиһиилэрдээҕин тэҥэ хапсаҕайдаһан тустууга эмиэ киһи мыыммат кыайыылардааҕа. Туох да анал бэлэмэ, эрчиллиитэ суох хонууттан, сыһыыттан ыҥырыллан Дьокуускайга туста барара. Кини хапсаҕайга Баһылай Манчаары Спартакиадатын икки (1973,1975 сс), республика түөрт төгүллээх кыайыылааҕа уонна түөртэ бириистээх миэстэҕэ киирбитэ. Бүлүү улууһун 18 төгүллээх чемпиона. Бүлүү оройуонуттан бастакынан хапсаҕайга спорт маастарын нуорматын толорбута. “В. Быкалыров (Бүлүү) Семен Даниловы (Орджоникидзе) үлтү кумалаан, этиэх түгэнэ сири булларда. Быкалыров биллиилээх хапсаҕайдьыт, харса суох тустарынан, элбэх албастааҕынан уратылаах. Республика хапсаҕайга 1963 с. чемпиона В. Быкалыров (80 кг диэри) 10 сыл тустубакка сылдьан баран, көрсүбут дьонун барытын этиэх түгэнэ хотуталаан бастаата. Арай бүтэһиккэ спорт маастара С.Саввинов (Сунтаар) икки мүнүүтэ тулуһан баран, атаҕыттан ылларан тас иэнинэн түстэ...” “Кыым” хаһыат “Манчаары бирииһин иһин Спартакиада”1973 с. От ыйын 1 к. А.Бястинов, Н. Черноградскай. Оттон бииргэ төрөөбүт быраата Степан Алексеевич 1973с. IV Баһылай Манчаары бирииһин иһин спартакиада мас тардыһыытыгар абсолютнай чемпионунан буолбута.
Быыбар Алексеевич аатыгар маҥнайгы күрэхтэһии 33 сыл анараа өттүгэр 1984 сылтан саҕалаан ыытыллар. Бастаан “Орто Бүлүү” совхоз спартакиадата, онтон Бүлүү оройуонун, ол кэнниттэн Бүлүү улууһун аһаҕас күрэхтэһиитэ буолбута. Бу күрэхтэһииттэн кынаттанан элбэх биллэр хапсаҕай маастардара, аар саарга аатырбыт бөҕөстөр үүммүттэрэ: Леонид Николаев, Иван Евсеев, Владимир Семенов, Сергей Слепцов, Степан уонна Иннокентий Иннокентьевтар, Андрей, Прокопий Александровтар курдук республика, Манчаары оонньууларын кыайыылаахтара. Инникини, кэскиллээҕи өтө көрөн 2006 сылтан саҕалаан оскуола оҕолорун эмиэ ыйааһыннарынан туһуннарар буолбуттара. Ити кэнниттэн 2013 сылтан саҕалаан уолаттарга республикатааҕы таһымнаах кһрэххэ кубулуйан СР хапсаҕай федерациятын сыллааҕы халандаарынай былааныгар киллэриллибитэ. Тыымпы көбүөрүгэр буспут- хаппыт, хапсаҕай бастакы хамсаныыларын баһылаабыт уолаттар тыыллан-хабыллан, үүнэн-көтөн, кынаттанан, аан дойдуга тиийэ тахсыталаатылар. Кинилэртэн Б.Быкалыров бирииһин 2009, 2013 сс. призера, Гена Степанов 2012 сылга Бразилияҕа аан дойду уолаттарын хапсаҕайга, мас тардыһыытыгар сахалартан соҕотох кыайыылааҕа уонна Б.Быкалыров бирииһин 2009, 2014 сс. чемпиона, Владик Левчиков 2016 с. Хорватияҕа аан дойду эдэрдэргэ кумахха тустууга кыайыылааҕа. Уолаттар иккиэн ыаллыы сытар Мукучу нэһилиэгиттэн сылдьаллар, СР үтүөлээх тренерэ М.В.Иванов салалтатынан дьарыктаналлар. Олохтоох уол Сергей Каратаев тренерэ В.А.Иннокентьев – Б.Быкалыров бирииһин 2013, 2015, 2016, 2017сс. кыайыылааҕа, хапсаҕайдаһан тустууга норуоттар икки ардыларынааҕы VI “Азия оҕолоро” (2016 с.) оонньууларыгар Саха сиригэр соҕотох кыһыл көмүс мэтээли аҕалбыт бөҕөспүт.
Быйылгы бэһис төгүлүн ыытыллар республиканскай күрэхтэһии уолаттарга эрэ буолбакка XX үбүлүөйдээх Үөһээ Бүлүүгэ Баһылай Манчаары оонньуулара буолаары турарынан эр дьоҥҥо эмиэ бары ыйааһыннарга икки күнү быһа бырааттыы Быыбар уонна Степан Быкалыыраптар ааттарын сүгэр спортивнай саалаҕа ыытылынна. Манна Кэбээйиттэн, Ньурбаттан, Үөһээ Бүлүүттэн, Дьокуускайтан уонна Бүлүү нэһилиэктэриттэн уопсайа 140 хапсаҕайдьыт кэлэн икки бөлөҕүнэн 12 ыйааһыҥҥа күөн көрүстүлэр. Түһүлгэни хапсаҕайга СӨ Федерациятын толорооччу дириэктэрэ, XX үйэ бастыҥ судьуйата үрдүк ааты ылбыт норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах судьуйа А.Е.Мостахов салайан ыытта. Киниэхэ Быыбар Алексеевич төрөппүт уола СӨ 1997с. бастакы нүөмэрдээх чулуу хапсаҕайдьыта, спорт маастара Владимир Быкалыров көмөлөстө. Күрэхтэһиини аатырбыт комментатор, “Кэскил” хаһыат суруналыыһа А.В.Васильев-Көрдүгэн кэпсээн-ипсээн көрөөччүлэри улаханнык сэргэхситтэ.
Бастыыр иһин киирсиилэр ханна да буоларын курдук тыҥааһыннаахтык, өрө күүрүүлээхтик аастылар. Бастакы бөлөххө 1999 сыллаах уонна онтон кыра саастаах уолаттарга 50 кг (18 уол) Ньургун Тобонов (Ньурба), 55 кг (23 уол) Проня Григорьев (Мастаах, Кэбээйи), 62кг (17 уол) Ньургун Терентьев (Үөһээ Бүлүү), 70 кг (10 уол) Сергей Каратаев (Тыымпы, Бүлүү), 80 кг (4 уол) Ваня Гоголев (Үөһээ Бүлүү) уонна ыарахан ыйааһыҥҥа (5 уол) Саша Андреев (Ньурба) олус хатыһыылаах, тыҥааһыннаах киирсиилэр түмүктэринэн чемпион үрдүк аатын ыллылар уонна Ижевск куоракка оҥоһуллубут пневматическай саанан наҕараадаланнылар. Быйылгы күрэхтэһии уолаттар лаппа сайдан иһэллэрин өссө төгүл көрдөрдө. Иккис бөлөх эр дьоҥҥо 55 кг (6 кыттааччы – 1 спорт маастара) Сергей Александров (Балаҕаччы) утуу-субуу Үөһээ Бүлүү бөҕөстөрүн спорт маастара Иван Лопатыревы уонна Александр Егоровы кыайталаан эрэллээхтик бастакы миэстэҕэ таҕыста. 62 кг (15 кыттааччы - 2 спорт маастара) аан дойду 2016 с. кумахха тустууга чемпиона Кэбээйи Мукучуттан Владислав Левчиков түөрт утарсааччытыгар биир да албас оҥотторор бокуой биэрбэккэ эрэллээхтик бастаан, үчүгэй дьарыктааҕын көрдөрдө уонна Б.Быкалыров бирииһин үһүс төгүлүн кыһыл көмүс мэтээл хаһаайынынан буолла. Үөһээ Бүлүү Намыттан Андриан Никифоров иккис миэстэни ылан маастар буоларга бастакы баалын сурунна, үһүскэ Кэбээйи Мастааҕыттан Ньургустан Николаев таҕыста. Тыымпылар эрэллэрэ спорт маастара буоларыгар биир хардыы хаалан сылдьар Юрий Сергин дьарыга ситэтэ суох буолан миэстэҕэ тиксибэтэҕэ биир дойдулаахтарын эрэллэрин толорботоҕо хомолтолоох. 70 кг (15 кыттааччы - 6 спорт маастара) Үөһээ Бүлүүттэн Азия чемпиона, СР икки төгүллээх кыайыылааҕа спорт маастара Семен Тимофеев холкутук бастаата. Кини утарсааччыларын албас, тактика өттөнэн лаппа сабырыйар, күүстээх-мөлтөх өрүттэрин билэр, оҥорор албастарын чуолкайдык, туһалаахтык, хотууга тиийэр гына оҥортуур, ордук-хос хамсаныылары оҥорбот, кимиэхэ даҕаны майгыннаабат сахалыы бэйэтэ туспа хамсаныылардаах үрдүк таһымнаах бөҕөс. Иккис, үһүс миэстэлэри спорт маастардара 70 киилэҕэ дылы СР 2016 с. абсолютнай кыайыылааҕа Бүлүүттэн Дмитрий Ушницкай, Үөһээ Бүлүүттэн буруолуу сылдьар СР чемпиона Егор Иванов үллэһиннилэр. 80кг (11 кыттааччы – 5 спорт маастара) СӨ үс төгүллээх призера, элбэх республиканскай турнирдар кыайыылаахтара, спорт маастара, Ботулуу орто оскуолатын дириэктэрэ Рустам Прокопьев биир ыйааһын үөһэ тахсан туһунна уонна толуу уолаттары тулуталаабата, кыһыл көмүс мэтээли Үөһээ Бүлүүгэ илдьэ барда. Үрүҥ көмүһү Афанасий Матвеев Бүлүүгэ хаалларда, спорт маастара Гаврил Саввинов боруонсаны Үөһээ Бүлүүгэ кэтэн барда. 90 кг (8 кыттааччы – 3 спорт маастара) Үөһээ Бүлүүттэн Россия, СР спордун маастара, СР 2015 с. абсолютнай чемпиона, Баһылай Манчаары XIX оонньууларын, СР үс төгүллээх кыайыылааҕа Платон Саввинов аҥардастыы айбардаата. Кэбээйиттэн атах оонньуутун спордун маастара Павел Николаев иккистээтэ, Бүлүүттэн Клим Иванов үһүстээтэ. Ыарахан ыйааһын (8 кыттааччы – 3 спорт маастара) күөх Ньурбаттан Николай Никифоров чемпионнаата, Ньурба ньургуна Михаил Нехоруков иккис миэстэни ылла, Тамалакаан орто оскуолатын тренерэ, хапсаҕай маастара Эльдар Алексеев үһүстээтэ.
Түһүлгэ Аар Дарханын – абсолютнай чемпионун аатын уолаттарга 21, эр дьоҥҥо 17 хапсаҕайдьыт былдьаһыылара улахан сэҥээриини ылла. Эргииртэн эргиир аайы бэртэн бэртэр сиидэлэнэн хаалан истилэр, биирдэ хотторбут туоруур. Ол түмүгэр уолаттарга биэс утарсааччытын бүдүрүтэн Саша Алексеев Дьокуускай аныгы кэм бары ирдэбиллэригэр эппиэттиир суотабай төлөппүөн хаһаайынынан буолла. Оттон эр дьоҥҥо Үөһээ Бүлүүттэн Рустам Прокопьев түөртэ кыайан Аар Дархан аатын ылан 25000 солкуобай сертификат хаһаайынынан буолла. Уруй-айхал өрөгөйө дьэ манна буолла, үөрүү-көтүү, спортсаала үллэҥнээн олордо. Бириистэри “Киэргэ” ювелирнай фирма генеральнай дириэктэрэ Быыбар Алексеевич сиэн быраата Дьокуускай куорат 2015 с. “Бастыҥ мецената” Александр Кириллович Павлов олохтоото.
Быйылгы күрэхтэһии үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбытынан “Киэргэ” ювелирнай фирма генеральнай дириэктэригэр А.К.Павловка, СР хапсаҕай федерациятын президенигэр Н.И. Румянцевка, Бастакы Тоҕус нэһилиэгин баһылыгар З.О.Андреевка, нэһилиэк олохтоохторугар уонна Бүлүү улууһун спордун салайааччытыгар Г.С.Евсеевка барҕа махталбытын тиэрдэбит.
БЫЫБАР УОЛА
