Уус Алдаңңа сындалыйбат сындааhыннаах, илистибэт иңиирдээх, быыппастыгас былчыңнаах быhыйдар, бүдүрүйбэт бөҕөстөр Майаҕтта Бэрт Хараттан саҕалаан уутуйан үөскээн, олорон ааспыттарын саастаах, аҕамсыйбыт сахалар син билэбит. Ол гынан баран ол ситэтэ суоҕун бу аҕыйах хонуктааҕыта ыытыллыбыт Уус Алдан аатырбыт марафонецтарын бирииhигэр Уус Күөлүгэр 18-с төгүлүн ыытыллыбыт сааскы сүүрүүгэ сылдьан биллим. Улуустааҕы остуоруйа түмэлин үлэhитэ Павел Павлович Окоемов cыралаhан туран, хомуйан оңорбут стендатыттан манна сылдьыбыт дьон элбэҕи биллибит. Мас Мэхээлэттэн, Күүстээх Уйбаантан кырата суох күүстээхтэр, быhыйдар, кинилэр сыдьааннара, удьуордара билигин да Уус Алдан улууhугар бааллар, ону истэ-билэ сылдьабыт.
Бу күрэхтэhии 1997 сыллаахтан ыытыллар. Бастаан нэhилиэк иhигэр баара-суоҕа 17 эрэ кыттааччылаах ыытыллыбыт, онтон сыыйа кэңээн улуус, өрөспүүбүлүкэ таhымнаах күрэхтэhиигэ кубулуйбут. Кэлин спонсордар аҕыйааннар, бириистэри булуу ыараан икки сылга биирдэ ыытыллар буолбут. Тэрээhинигэр нэhилиэк актыбыыстара, спорт бэтэрээннэрэ Семен Иванович Протопопов – ОДьХ учаастагын салайааччыта, Василий Васильевич Аммосов – ЫБМ сулууспатын үлэhитэ, аатырбыт от охсооччу, Николай Михайлович Гуляев – орто оскуола дириэктэрэ, Василий Федосеевич Бурнашев – “Якутскэнерго” учаастагын электригэ, Владимир Иванович Тордуянов – оскуола физкултуураҕа учуутала сүүрбүттэр-көппүттэр. Гаврил Гаврильевич Бурнашев – олохтоох дьаhалта баhылыга туора туран хаалбатах. Онон да буолуо, күрэхтэhии үрдүк таhымнаахтык, биир күдьүстүк ыытылынна, кыттааччыларга олус иhирэх санааны сахта, астыннарда.
Күн-дьыл да туран биэрдэ, арҕааттан үрэр тыалы аахсыбатахха. Кыттааччыларбыт саастара араас, 21 бөлөххө наарданан сүүрдүлэр. Уhуйаан оҕолоро, кыра кылаас оҕолоро 500м сүүрэн моторуhаллара, кыайан үөрэллэрэ-көтөллөрө, хотторон хомойоллоро, кэри-куру буолаллара – бэйэтэ драма. Манна мин биир дойдулаахтарым, төңүлүлэр, күннээтилэр, бочуот пьедесталын кэрдиистэрин аайы тахсан бытыгыраhан турдулар. Олохтоохтор да мэтээлтэн маппатылар. Чурапчы оҕолоро инники күөңңэ сырыттылар. Лиидэрдэрэ Костя Драгунов биллэ эбиллибит, күрэстэhээччилэрин ырааҕынан куотта. Бу аатырбыт быhый Екатерина Драгунова улахан уола. Буутун этэ бустаҕына, холун этэ хойуннаҕына, этэңңэ сырыттаҕына аҕыйах сылынан өрөспүүбүлүкэ ааттаахтарын кытта илин-кэлин түсүhүөн сөп курдук көрөбүн.
Тааттаттан чэпчэки атлетика федерациятын салайааччы бэйэтинэн оҕолору тиэйэн аҕалбыта кэрэхсэниэн, атыттарга холобур буолуон сөп. Өссө биир сүүрүүгэ угуйар чаҕылхай холобурунан Амма Эмиhин дьаhалтатын баhылыга Илья Ильич Пестерев буолар. Кини сүүрүүгэ былырыын саас сыстыбыта, Ааллаах Үүңңэ атахпытынан сүүрбүппүтүгэр кыттыhан, амтаhыйан кэлин биир да күрэхтэhиини көтүппэт. Аны бэйэтэ эрэ сүүрбэт, төрөппүт оҕолорун, нэhилиэгин сэниэлээх ыччаттарын батыhыннара сылдьар, араас күрэхтэhиигэ кытыннарар. Онто түмүктээх, ситиhиилэрдээх буолан үөрдэр. Итинник баhылыктар улуус аайы бааллара буоллар...
Тэрийээччилэр 70-тэн үөhээ саастаах сүүрүктэргэ анаан бөлөх оңорботохторо саастаах бэтэрээнэрбит ахсаанын биллэ кыччаппыт. Мин билэрбинэн, 3-4 кыттыан баҕалаах быhый “оҕонньоттор” кэлбэтилэр. Ити туhунан мин “төгүрүк остуолга” олорон санаабын эттим.
Уопсай старт бэриллибитигэр 70-ча быhый киин уулусса устун арҕааттан үрэр тыалы түөстэринэн тыыран түhүнэн кэбистилэр. Хайа күн мин эмиэ кыттааччыбын, аны туран саамай аҕа саастаахтара буолан хааллым, бөлөхпөр соҕотохпун, хайдах да сүүрдэхпинэ кыайыылаах тахсарым биллэр, онон муң кыраайбынан сүүрэрим наадата суох курдук. Эдэрдэри эккирэтэ барбатым. Бастакы эргииргэ стадиоңңа эдэрдэр урут киирдилэр, онно көрдөхпүнэ түөрт уол инники түспүттэр: Степан Степановы тилэх баттаhа Алекдар Жирков (Уус Алдан) уонна Иван Никитин (Мэңэ Хаңалас), уонча метр хаалан – кыhыл ветровкалаах сүүрүк. Бу эргиир быйыл үчүгэйдик оңоhуллубут, хаара онон-манан эрэ баар, бидилгэх суох. Манна миигин Чурапчы кыргыттара ситэн аастылар. Соторутааҕыта Чурапчыга буолбут күрэхтэhиигэ бу кыргыттар: Марианна Макарова (Иванова), Саргылаана Флегонтова 2000м сиргэ бастакы-иккис миэстэни ылбыттара. Манна кинилэр 5000м сүүрүөхтээхтэр. Ити тэтимнэрин тулуйуохтара дуо? Кыргыттар киирэн түhэ турдулар, эккирэппэтим. Сотору миигин Владимир Находкин (Таатта) ситэн кэллэ, мин кинини тутустум. Ол курдук бүтэhик көнөҕө дылы бииргэ сырыттыбыт. Кини миигиттэн быдан балыс, онон атын бөлөххө, 55-59 саастаахтарга сүүрэр. Урутаан эттэххэ, ити сүүрүүтүнэн кини 3-с миэстэҕэ таҕыста, биир дойдулаахтарыгар Василий Поповка, Семен Дедюкиңңа баhыйтаран. Василий үчүгэй турукка киирэн эрэрэ көhүннэ. Онтон сууккалаах сүүрүүгэ норуоттар ыккардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара Семен Дедюкин улахан эчэйиитин аhарынан, эмиэ сүүрэр суолга тахсыбыта кэрэхсэбиллээх. Дьиңинэн, кини мин анныбынан бөлөххө сүүрүөхтээҕин эдэрдэргэ “түhэн” иккис буолла.
60-64 саастаахтар бөлөхтөрүгэр састаап олус күүстээх: Дедюкинтан ураты биллэр сүүрүктэр Петр Пестряков, Николай Фомин, быйыл тахсыбыт Анатолий Басыгысов, Ярослав Торговкин бааллар. Бу да сырыыга Петр холкутук бастаата, Анатолий – иккис, онтон үhүскэ 60 сааhын күн бүгүн туолбут Торговкин Фомины педьесталтан үтүрүйэн таҕыста. Ярослав – дэгиттэр спортсмен. Бэлэсипиэт спордугар, ориентированиеҕа эмиэ ситиhиилэрдээх.
Эдэрдэр (эр дьон) балтараа көскө сырыстылар, бөhүөлэги алтата эргийдилэр. Эппитим курдук, хара ааныттан Степан Степанов инники сырытта, бэhис эргиирдэригэр баралларыгар иккис иhэр Иван Никитины 200-кэ м куотан иhэр этэ. Олус чэпчэкитик, холкутук сэгэйэн ааспыта. Иван манна икки сыллааҕыта кыайан турар. Быйыл кини иккис миэстэҕэ суоттанан сүүрдэ, Степаны кытта тэңңэ тардыалаhар кыаҕа суоҕун билинэн. Степан дистанциятын 52мүн.11сөк. түмүктээтэ уонна аатырбыт марафонец Анатолий Михайлович Заболоцкай дьиэ кэргэнэ туруорбут сүрүн бирииhин – таңас сууйар массыынаны сүгэн дьиэлээтэ. Иван 45 сөк. хаалан иккис миэстэнэн дуоhуйда. Үhүскэ эдэркээн Алекдар Жирков таҕыста (55мүн.09сөк.). Дойдутугар Үөhээ Бүлүүгэ ыытыллар Манчаары оонньууларыгар Степан хайа да хамаандаттан сүүрдэҕинэ бириистээх миэстэҕэ киирсэр кыахтаах. Эчэйиитэ суох, муңутуур үчүгэй туруктаах тиийиэн наада.
Эдэр дьахталларга, этэн аhарбытым курдук, Марианна Макарова кими да иннигэр көрбөтө. Флегонтова эмиэ иккис.Үhүс миэстэҕэ Курбуhах кыыhа Күннэй Бурнашева таҕыста. Кини бэтэрээн сүүрүктэргэ Бүлүүгэ ыытыллыбыт Манчаары оонньууларын призера Николай Бурнашев оҕото. Аны сайын улууhун чиэhин көмүскүөхтээх. Бүгүңңү сүүрүүттэн кини элбэх туhалаах уопуту ылбыт буолуохтаах. Күрэстэhээччилэрин да көрдөҕө.
40-44 саастаах эдэр бэтэрээннэр быйыл иккиэлэр эрэ. Үөhээ Бүлүүгэ Эдьигээн улууhун чиэhин көмүскээри оңостор Альберт Сивцев ааттаах-суоллаах Василий Спиридоновы эккирэтэн көрдө да, сиппэтэ. Василий быйыл да Манчаары оонньууларын кыайыылааҕын аатын көмүскүүр санаалаах эрчиллиитин саҕалаатаҕа. Кини сүрүн утарылаhааччылара Иван Винокуров, Альберт Софронов, Василий Готовцев, Иван Охлопков суохтар. Аны сайын сүүрэр суолга тахсаллара чуолкай, онон хатыhыылаах, ыhыылаах-хаhыылаах киирсии буолара күүтүллэр.
Атын бөлөхтөргө Альберт Варламов (Таатта), Петр Захаров, Константин Оленов (иккиэн Дьокуускай), Валентина Доргуева (Таатта), Ирина Дегтярева (Дьокуускай) бастаатылар уонна олохтоохтор, аатырбыт марафонецтар, кинилэр о5олоро, уруулара туруорбут сыаналаах бириистэрин үөрэ-көтө туттулар.
Түмүк курдук эттэххэ, күрэхтэhии табылынна, хаhааңңытааҕар да элбэх кыттааччыны (103 сүүрүк) муста, географията да кэңээбит. Спортсменнар ааттарыттан тэрийээччилэргэ, ордук чуолаан чэпчэки атлетика федерациятын салайааччытыгар С.И.Протопоповка, комментатор-судьуйаҕа П.П.Окоемовка, аатырбыт марафонецтарга Л.П.Сакварска, И.А.Бурнашевка, А.М.Заболоцкай дьиэ кэргэнигэр махталбытын тиэрдэбит күн сиригэр баар бары үчүгэйи баҕаран туран.
Степан ЛЫТКИН,
уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн, үлэ, спорт бэтэрээнэ
