Ньурба улууһугар 1636 сыллаахха төрүттэммит Мэҥэдьэк нэһилиэгэ былырыын үбүлүөйдээх 180 сылын бэлиэтээбитэ. Сэбиэскэй кэмҥэ Чуукаар, Өҥөлдьө, Малдьаҕар, Маалыкай, Хатыы диэн биэс бөһүөлэктээх Степан Васильев аатынан совхоз тигинээн олорбута. Үлэ-хамнас өрө тутуллара, самаан сайыны көрсө уйгу-тунах ыһыахтар ыһыллаллара, олох-дьаһах күөстүү оргуйара. Үйэлэртэн үйэҕэ күүстээх-күдэхтээх, кус-быһый дьон үөскүүллэрэ, добун түһүлгэлэр күүрээннэрин үрдэтэллэрэ. Олортон биир чаҕылхайдарынан Егоров Василий Иванович – Буулдьа Баһылай улуус саамай уһугар тэнийэн-ууһаан олорор Хатыы киһитэ.
Үһүйээннэргэ кэпсэнэринэн, номохторго ахтылларынан Дьөгүөрэптэр эһэлэринэн Тигии Уйбаантан Тигиилээх сирэйдээх дьирикинэй омуктан сыдьааннаахтар. Өлөөнтөн төрүттэрэ ох саанан кыргыһан, бэйэлэрин баттаппакка, бултаан-алтаан олорбуттар. Улахан Дьөгүөрэптэр бары да спорка сыстаҕас дьон. Биир быраата Уйбаан Уйбаанабыс, балтылара Кэтириинэ хайыһардьыт, сүүрүк бэртэрэ. Буулдьа Ньукулай диэн убайдара, хайыһардьыт, сатыы сырыылаах түргэн тэтимнээхтик хаамарын иһин ааттамыт. Тигии Уйбаан баайтаһын биэни балтараа килэмиэтир сиргэ, ыраатыннарбакка, сырсан, сиэлиттэн харбаан тутара. Аны ааспыт үйэ 40-с сылларыгар Дьокуускайтан Хатыыга диэри 920 килэмиэтир сири алта-сэттэ хонугунан сүүрэн кэлбитэ үһү. Хонон тура-тура күн аайы уон түөрт көһү түһэн кэлии манан аҕай буолбатах. Билигин массыыналар сүүрбэччэ чаас айанныылларын санаатахха, кырдьык, сыыдам сырыы эбит.
Аатырбыт кылыыһыт Мииппээн, Күүстээх Кирилэ, 160 см уҥуохтаах бэйэтигэр дүлүҥ курдук, хапсаҕайга утарсааччыларын тойон эрбэхтэриттэн тутан кыыратар, күүстээх Сэмэн Иванов ыһыахтарга иннин кимиэхэ да биэрбэтэҕэ, Ниловичтар, Егоровтар, Буулдьа Ньукулай, сүүрүк-быһый Ньукулай Ефремов курдук төрүт быһый дьон үөскээбит сирдэрэ Хатыы буолар.
Дьэ, ити дьонтон биир бастыҥнара Буулдьа Баһылай ааспыт үйэ киһитэ. Уҥмат тыҥалаах кус быһыйынан биллэрэ. Сүүрүүлэргэ оҕо сааһыттан бастаталыыр, улахан дьон иннигэр түһүтэлиир биллэр сүүрүк. Айылҕаттан айдарыылааҕа диэн билэр чугас дьон кэпсииллэр. Сэмэйэ бэрт буолан, эдэр-эмэн саастарыгар баардааҕын улаханнык биллэрбэтэх. От-мас үлэтигэр эриллэн күнүн-дьылын бараабыт. Маалыкайга үлэтигэр 27 км тэйиччи баар Хатыыттан сылдьар эбит. Күн аайы. Массыына иһэрин көрдөҕүнэ, кыбыстан, тыаҕа киирэн саһан хаалара. Кэлин, сааһыран баран, сүүрэрэ биллэн, дьэ күрэхтэһэр буолбут. Орто сиргэ сүүрүүлэргэ Герой Попов кроһугар, Баһылай Манчаары спартакиадаларыгар, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ бастаталаабыт, Ньурбатын оройуонун соргулаахтык ааттаппыт. Билэр дьон кэпсииллэринэн, тас көрүҥүнэн уһун дьылыгыр уҥуохтаах, сыа сыстыбатах, тииҥ курдук иҥиир-ситии, бэйэтин лаппа кыанар, түргэн-тарҕан туттунуулаах киһи. Аҕатын Тигии Уйбааны баппыт буолуон сөп. Баһылай Уйбаанабыһы кытта бииргэ төрөөбүт сэттэ оҕоттон соҕотох хаалбыт 80 сааһын быйыл туолуохтаах, икки сыл балыс быраата Уйбаан Уйбаанабыс этэринэн, убайа Баһылай оҕо эрдэҕиттэн кыанар эбит. Аан маҥнай 14 саастааҕар Маалыкай ыһыаҕар улахан дьону кытары сүүрэн бастаабыт.
Хатыы Ньурба улууһун муҥутуур уһугар ынах сүөһүнү, аан дойдуга аатырар мэҥэдьэк боруода сылгыны иитэн-тэнийэн олорор нэһилиэк. Мэгэдьэк ата 6-7 тонна таҕаһы тиэйэн ыраах сиринэн-уотунан айанныыр таһаҕасчытынан, күүһүнэн аатырар. Сайынын суол-иис суох, сырыы-айан мотуорканан, бөртөлүөтүнэн эрэ. Ол да буоллар ыччаттар сөбүлээн олохсуйаллар. Киһи хараҕа тохтуур, спортивнай саала курдук сэргэх тутуулара кэлиилэри ыҥыра-угуйа тураллар. Кийииттэр-күтүөттэр тиһигин быспакка кэлэллэр.
Хатыы бүгүҥҥү ыччаттара аҕа көлүөнэни утумнуур. Анатолий Пахомов боксаҕа ССРС спордун маастара, РСФСР чемпионатын, РСФСР норуоттарын VIII Спратакиадатын чөмпүйүөнэ, хас да норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар кыайыылааҕа, Саха сирин үс төгүллээх чөмпүйүөнэ. Алексей Иванов өрөспүүбүлүкэҕэ миэстэлэһэр күүстээх мас тардыһааччы. Хатыылар биир ылгын уолларын атах оонньуутугар спорт маастара, хомолтолоохтук эрчимэн сааһыгар уһана олорон дэҥнэнэн хомолтолоохтук суох буолбут Анатолий Васильевич Ксенофонтов кэриэһигэр күрэхтэһиилэри тэрийэн ыыталлар. Хайыһарга, боксаҕа, сүүрүүлэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ, Дальнай Востокка миэстэлэһэр ыччатардаахтар. Күүтэллэрэ, кэтэһэллэрэ үгүс. Бөһүөлэктэр икки-үс көс ыраахтарын бу баардыы букатын чугас диэн өйдөбүллээхтэр. Бэйэ-бэйэлэрин ыкса тутуһан олороллор, туох-баар дьаһалларын көмөлөөн ыыталлар, бииргэ ыһыахтыыллар. Кыайыгас-хотугас дьоннорун, былыргылыы, өрө тутан, кэрэ кэпсээннэргэ тиһэр, ыалдьыттарыгар амарах сыһыаннаах үтүө-мааны майгылаахтар. Бугуһуйаннар, сүүрүк сылгылардыын сырсаллар. Америкаҕа олорор-үлэлиир эдэр урбаанньыт Дмитрий Иванович Иванов анаан-минээн Хатыыга кэлэн атах оонньуутугар күрэхтэһии тэрийэн барара, саныырга, кырдьык да, олус күндү.
Тустуу былаастаах сүүрүүлэр!
Дьэ, маннык үтүө-мааны Хатыы сиригэр-уотугар сыыдам сырыылаах сүүрүк-быһый Егоров Василий Иванович Егоров – Буулдьа Баһылай аатын үйэтитэр сыаллаах-соруктаах быһыйдар күрэхтэһиилэрин кыра уола, «Бичик» кинигэ кыһатын салайааччыта Август Васильевич, соҕотох мааны кыыһа Майя Васильевна, улахан уола, нэһилиэк баһылыга Иван Васильевич Егоровтар, чугас аймахтара, уон түөрт сыл устата, быйыл сэттис төгүлүн тэрийэн ыыттылар. Аҕаларын аатын үйэтитиигэ төһүүнэн буоллулар. Ньурбаттан, Бүлүүттэн, Чурапчыттан, ыаллыы сытар чугастааҕы нэһилиэктэртэн оҕолор, улахан дьон кэлэн, түмсэн, икки күн устата араас дистанцияларга сүүрүүлэргэ күрэхтэстилэр. Сүүрүү спордун маастардара, ветераннарга Россия, аан дойду сүүрэр суолларын кыайыылаахтара Евгений Васильев, Ирина Софронова күрэхтэһии күүрээнин күүркэттилэр, түһүлгэни киэргэттилэр.
Кылаабынай судьуйанан бэйэтин кэмигэр тэҥнээҕин булбатах тирии бэрчээкки маастара, улуустааҕы бокс филиалын тренерэ Анатолий Пахомов үлэлээтэ, культура туйгуна, Хатыы бочуоттаах олохтооҕо Алексей Николаевич Иванов икки күн тилэри күрэхтэһии хаамыытын эрчимнээх куолаһынан сиэдэрэйдик сырдатта. Спортивнай дьаһалы сүрүннээн салайан ыытааччынан нэһилиэк историятын тиһээччи, өйүн-санаатын саҕааччы Ирина Григорьевна Дмитриевна үгүстүк сүүрэн-көтөн түбүгүрдэ.
Маҥнайгы күн сүүрүүгэ күрэхтэһиилэр Кырынньыкы Эбэ тула буоллулар. Музыка ньиргийэн олорор, көрөөччү толору. Ньурбаттан, Бүлүү Чинэкэтиттэн, Маалыкайтан, Антоновкаттан уонна Хатыыттан күрэхтэһэ кэлбиттэр. Киэҥ-нэлэмэн сабарай күөлү оскуола кыргыттара, уолаттара хастыыта да эргийдилэр. Улахан ириэһин буолан, чалбах, бадараан, муус килиэ диэн баардыылаабакка, халтарыйан ыла-ыла куоталаһыы кытаанаҕа! Сылгы үөрүттэн куттанан тохтоон, кэтэһэн да турааччылар эмиэ бааллар. Тыаллаах соҕус. Ыраата сүүрэр буоланнар, ким бастаан иһэрин спортивнай көстүүмнэрин өҥүнэн быһаараллар. Эрийсиилээх сүүрүүлэргэ 2 км сиргэ 12-13 саастаах кыргыттарга саамай кыралара уон саастаах Хатыы кыыһа Милена Климова сүүрүүтүн бастакынан түмүктээтэ!
Онтон уолаттар обургулар биэтэккэ чугаһаан иһэн суол былдьастылар, анньыалаһан-үтүөлэһэн, тустан, охторсон ыллылар. Быраабыланы билиммэт эрэттэр буолан биэрдилэр. Бу кыра саастаах уолаттарга Олег Макаров биэтэккэ бастакынан кэллэ. Тустан утарсааччытын охторбут Игорь Семенов иккиһинэн түмүктээтэ.
Инньэ гынан, тустуу буккаастаах сүүрүүнү көрдүбүт. Онон сэргэхсийэн ыллыбыт.
16-17 саастаах кыргыттарга 3 км Хатыы онус кылааһын үөрэнээччитэ Анжела Маргарян бастаата, Ньурбаттан Ира Шадрина иккис, Маалыкайтан Марианна Иванова үһүс буоллулар. Уолаттарга Маалыкай онус кылааһын үөрэнээччитэ Алексей Тыасытов, Иван Анисимов, Иван Николаев утуу-субуу кэлитэлээтилэр.
Ыччаттар, улахан дьон, ветераннар араарыллыбакка биир тэҥҥэ стаартаатылар.
Дьахталларга 3 км Хатыы оскуолатын учуутала, Ньурба улууһун бастыҥ волейболистката, Чурапчы Чакырыттан кийиит Екатерина Николаева бастаата. Чурапчы институтуттан кэлэ сылдьар Хатыы кыыһа Елена Ефремова иккис, Валерия Слепцова үһүс буолуталаатылар. Эр дьон 5 км ахсыа буолан сүүрбүттэригэр, Чурапчы спорка институтугар үөрэнэр Хатыы биир бастыҥ ыччата Кэскил Николаев бастакы, Бүлүү Чинэкэтиттэн урбаанньыт Юрий Михайлов иккис, Антоновкаттан 54 саастаах Евгений Васильев үһүс миэстэлэри ылаттаатылар.
Алеша Тыасытов тустуунан дьарыктанар, хапсаҕайдыыр, спорт төлөннөөх көҕүлээччитэ Хорула Дьөгүөр турнирыгар, ыһыахтарга миэстэлэһэр. Сүүрэрин эмиэ сөбүлүүр, учууталлара Варвара Константиновна, Александра Михайловна эрчийэллэр. Спорка кумирдара Виктор Лебедев, Георгий Балакшин. Оскуола кэнниттэн армияҕа барар бигэ санаалаах.
Марафон!
Нөҥүө күн судьуйалар, сүүрүү кыттыылаахтара, тэрийээччилэр, бука бары массыынан сарсыарда Маалыкайдаатыбыт. Хатыыттан Маалыкайга диэри 27 км. Буулдьа Баһылай күн аайы сүүрүүнэн сылдьара эбитэ үһү. Маҕаһыын таһыгар көрөөччүлэр балайда мустубуттар. Сүрүн судьуйа Анатолий Пахомов уонна күрэхтэһиини тэрийээччи Август Егоров ыраах сүүрүү кыттыылаахтарыгар эҕэрдэ, махтал тылларын анаатылар. Онтон, үгэс быһыытынан, «Ураа!» хаһыынан иннилэрин хоту, Хатыы туһаайыытынан түһүнэн кэбистилэр. Эр дьон төрдүөлэр, дьахталлар үһүөлэр. Бары бээһээ Кырынньыкыга сүүрбүттэрэ.
Старт бэриллэрин кытта, эр дьон тута, тэтимнэрин ылан, аппытынан бараллар. Маҥнай утаа бииргэ тутуһуох курдук буолан иһэннэр, Юрий Николаев сыыйа дьонуттан арахсан, бара турда. Евгений Васильев Кэскил Николаевтыын кэккэлэһэ иһэллэр. Эдэр уол Прокопий Андреев ыксаабат, хаалан, аа-дьуо бэйэтин тэтиминэн сүүрэр. Дьахталлар үһүөн бииргэ тутуһан иһэллэр. Эргииртэн эргиир аайы ырааттар ыраатан, эр дьон улаханнык тэйэллэр. Дистанция ортотугар Юрий Михайлов букатын көстүбэт, утарсааччыларын хааллартыыр. Евгений Васильев эмиэ аргыһын Кэскил Николаевы куотар. Төһө хаалбытын көрдөрөр табличкалар хаарга анньыллыбыттара астык. Тэрийэр хамыыһыйа массыынанан ситэ-ситэ куотар, кэтэһэр. Уу биэрэллэрин, ыймахтыыллар. Юрий Михайлов сирэйэ-хараҕа сэргэх, атаҕын ылара чэпчэки, аҕылаабат. Судьуйалар массыыналара хаалан, арыаллаан иһэр. Итииргээн, быраҕыллыбыт кууркалары хомуйар. Марафонецтар тэтимнэрэ сүрдээх. Биэтэккэ тиийиилэрин куоттарыахпыт диэн, 10 км хаалбытыгар, сыыдамнык Хатыыга тиийэн балаһыанньаны билиһиннэрии буолар. Рациянан сибээстэһэн, кэпсэтэн, балаһыанньаны билэ олороллор эбит. Бөһүөлэккэ киириигэ, биэтэккэ, киһи бөҕө тоҕуоруйбут. Музыка, ырыа-тойук дьиэрэйэр. Комментатор Алексей Николаевич Иванов эрчимнээх куолаһа кутуллан олорор.
Дьиҥ спорт бырааһынньыга!
Ити курдук, Бүлүү Чинэкэтин уҥмат тыҥалаах быһыйа Юрий Михайлов биэтэк лиэнтэтин бастакынан быһа көтөр. Уруй-айхал тыллара дуораһыйаллар!! Көрдөрүүтэ 1 чаас 54 мүнүүтэ! Рекорд! Ааспыт сыллардааҕы бастыҥ көрдөрүүнү 2 мүн куоһарда! Бүлүү таһаҕас таһар урбаанньыта бу дьикти сүүрүүгэ куоталаһыы баарын туһунан икки сыллааҕыта хаһыаттан ааҕан билбит, анаан-минээн эрчиллибит. Сүүрүүтүн иккиһинэн түмүктээбит Кэскил Николаев көрдөрүүтэ 2 чаас 4 мүнүүтэ. 2013 сыллаахха бастаабыт Евгений Васильев үсүһүнэн кэллэ. Дьахталларга 16 саастаах Анжела Маргарян уопуттаах утарсааччыларын быраҕаттаан, 2 чаас 57 мүн көрдөрүүлээх бастакынан кэллэ. Любовь Ефремова иккис, Ирина Софронова Прокопий Андреевтыын сэргэстэһэ сүүрэн кэлэн, тэҥҥэ түмүктээтилэр. Көрдөрүүлэрэ үс чаастан кыра чорбохтоох. Оскуоланы былырыын саҥа бүтэрбит Прокопий Андреев уһун сиргэ сүүрүүгэ бэйэтин аан бастаан холонно уонна массыынаҕа олорсубакка тиийэн кэлбитэ тус бэйэтин кыайыытынан буолла!
Кыайыылаахтар уонна миэстэлэспиттэр Буулдьа Баһылай оҕолоро, чугас аймахтара уонна нэһилиэк туруорубут өйдөбүнньүк мэтээллэринэн, дипломнарынан, сыаналаах бириистэринэн наҕараадаланнылар. Өтөр-наар умнуллубат дьоһун күрэхтэһиилэр буоллулар.
Баһылай Посельскай,
Ньурба, Хатыы
