Саҥа Дьылтан саҕалаан, атах оонньуутугар, хабылык-хаамыска, оҕунан ытыы, гиирэ спордун, хотугу многоборье, мас тардыһыы, хапсаҕай, ат сүүрдүүтүн федарациялара, чулуу күрэсчиттэрбит түмсэннэр, кэпсэтиилэргэ көхтөөхтүк кытыннылар.
Соторутааҕыта “Модун” спорткомплекска “Прогресс” тутуу тэрилтэтин ген. дириэктэрэ Алексей Семенович Пинигин президеннээх саха могоборьетын – дэгит күрэс федерацията түмүстэ. “Дыгын оонньуутун” салайааччылара, тэрийээччилэрэ, бастыҥ күрэсчиттэр кэпсэтиилэрин “Боотурдар көлүөнэлэрин” бырайыак көҕүлээччилэрэ, тэрийээччилэрэ “Сахаада-спорт” президенэ Александр Ким-Кимэн уонна Манчаары аатынан спорт национальнай көрүҥнэргэ Киинин дириэктэрэ, Ил Түмэн спорка Сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Геннадий Васильев салайан ыыттылар. Болҕомтону ылар этиилэр бааллар.
Александр Николаевич Ким-Кимэн киирии тылыгар маннык түмсэн кэпсэтиилэргэ саха историята оҥоһулларын, туһааннаах спорт көрүҥүн инники кэскилэ түстэнэритэн саҕалаата. Ол курдук, Саха төрүт оонньууларын чыпчаал көрүҥнэрэ “Дыгын оонньуулара” дьоҥҥо улаханнык биһирэнэр, норуот тапталынан туһанар геройдар үөскүүллэр. Сыаналаах улахан бириистэр туруоруллаллар. 1995 сыллаахха Дьокуускай куорат баһылыга Спартак Борисов, итиэннэ, Александр Николаевич бэйэтэ, куорат депутаттарын мунньаҕын бэрэссэдээтэллиир кэмигэр, оччолорго, ДьТХА ипподромугар тэрийэн ыыппыт киин куорат ыһыаҕар “Дыгын оонньууларын” бастакы күрэһэ ыытыллан, Иннокентий Макаров абсолютнай чөмпүйүөн үрдүк аатын сүгэн “Урал” матассыыкыланан, онтон барыта үс сыл субуруччу бастаталаан, “УАЗ” массыыналарынан наҕараадаланан бастакы боччумнаах хардыылар оҥоһуллубуттар. Быйыл “Дыгын оонньууларын” үбүлүөйдээх 30 сыла бэлиэтэниэҕэ. Ити кэмтэн харахха быраҕыллар гына сайдыы барда. 2020 сыллаахха “Саха” НКИХ “Дыгын” оонньууларын” телевидениенэн көрдөрүүлэрэ Бүтүн Россиятааҕы бириэмийэ лауреатынан буолары ситиспитэ. Былыргы өбүгэлэрбит төрүт оонньуулара бүгүн бигэ туруктаннылар. Анал Байыаннай Дьайыыга сылдьар байыастарбыт төрүт оонньууларынан дьарыктананнар, эт-хаан өттүнэн сайдыылаахтара туһалыылларын туһунан чахчылар элбэхтэр. Хорсун быһыыны көрдөрөллөр. Саха сирин спордун киэн туттунуулаах историята оҥоһуллар.
Геннадий Анатольевич Васильев саха дэгит күрэһигэр түбэспиччэ киһи кыттыбатын, утумнаах дьарыктаахтар, чахчы кыахтаахтар аналлара, төрүт культурабыт буоларын, оҕолор, ыччаттар умсугуйан көрөллөрүн санаттта. Санкт-Петербурга буолан ааспыт аан дойду таһымнаах этноспорт форумугар улахан суолталаах кэпсэтиилэр буолбуттарын, чуолаан, Турция президенэ Эрдоган төрүт традиционнай көрүҥнэри сайыннарар, аан дойдуга таһаарарга этиитэ сэҥээриини ылбытын, спорт доҕордуу сыһыаҥҥа, эйэлээхтик олорууга тиэрдэрин форум кыттыылаахтара ис-сүрэхтэриттэн бэлиэтээбиттэр.
“Дыгын оонньууларын” сэттэ төгүллээх абсолютнай чөмпүйүөнэ, оҕолор дьарыктанар “Боотур” спорт кулууп салайааччыта, Саха многоборьетын толорооччу дириэктэрэ Иван Прокопьевич Белолюбскай бэйэтин этиитин саха многоборьетын Федерацията 2018 с. тэриллибититтэн саҕалаата. Спорка олоҕун түмүктээн баран, оҕолор саха многоборьетынан дьарыктаныахтаахтар диэн санааттан, федерация үлэтигэр ыкса ылсыбытын. Чугас өйдүүр-өйүүр дьон түмсэн, федерация маҥнайгы президенэ Алексей Скобелевтыын таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрин, Алексей Максимович 2023 с. диэри доруобуйатын туругунан уурайыаҕыттан, Алексей Семенович Пинигин президенниирин, федерацияҕа М.Е. Друзьянов, И.Ф. Макаров, И.И. Горохов курдук тэрийэр дьоҕурдаах дьон үлэлииллэрин, түмсүүлээхтэрин, күрэхтэһиилэр улахан дьоҥҥо уонна оҕолорго хото ыытыллалларын, улахан сыаналаах бириистэр күрэсчиттэри көҕүлүүлэрин, стимул баарын. Быйылгы “Дыгын оонньууларыгар” 16 боотурдар үс сүүмэрдиир түһүмэхтэргэ путевкалары ылаттаабыттарын, быйыл абсолютнай кыайыылаахха А.С. Пинигин салайар “Прогресс” тутуу тэрилтэтэ 3 мөлүйүөнү, куорат дьаһалтата “УАЗ-Патриот” массыынаны туруоралларын, боотурдар маастарыстыбалара тупсан иһэрин, көрдөрүүлэрэ үрдүүрүн, сэттэ майгыннаспат көрүҥнэрдээх многоборьенан дьарыктанар уустугун, күрэсчити дэгиттэр, эргиччи сайыннарар көрүҥ буоларын, эт-хаан, өй-санаа өттүнэн сайдарга улахан өҥөлөөҕүн, “Дыгыҥҥа” күрэхтэпспит уолаттар кулууптары арыйталаан үлэлэтэллэрин билиһиннэрдэ. Кэккэ ыарахаттар баалларын, олор истэригэр, кыһыҥҥы кэмҥэ спортсаалалара суохтара атахтыыр. Үс сиринэн көһө сылдьан сүүмэрдээһиннэр ыыттыллыбыттар. Триумф, Дохсун иллэҥэ суохтар, өрөбүллэргэ көҥүллэммэттэр. Бороҕоҥҥо эрэ табыгастаах комлекс баар уонна оннук улахан комплекс Ытык-Күөлгэ тутуллан бүтэн эрэр. “Дыгын оонньууларынан” дьарыктаныан баҕалаах оҕо-ыччат элбии турар. Эбии тутуулар ыытыллалларыгар, инники сайдыыга өйөбүл баар буоларыгар эрэл санаа баар. “Дыгын оонньуулара” Олоҥхону кытта тэҥҥэ тутуллан, абсолютнайдарга стипендия көрүллүүтүн туруорсаллар. 15 сыллаах практика көрдөрөрүнэн “Боотур” кулуупка дьарыктаммыт оҕолор спортка бэриниилээх буола улааталлар, үүнүү-сайдыы суолун тутуһаллар. Иван Прокопьевич “Дыгын оонньууларыттан” ылбыт уопутун үүнэр көлүөнэ ыччакка тарҕатар бигэ санаалаах.
“Дыгыҥҥа” кыайыыларга бастакы хардыылары оҥорбут атах оонньуутун, мас тардыһыы, ыараханы көтөҕүү дэгиттэр күүстээх маастар, төрүт оонньууларга сааһыран баран, 37-39 саастарыгар кэлбит, билигин да бухатыырдыы туругун тута сылдьар Иннокентий Федорович Макаров көлөһүнү элбэхтик тохтоххо ситиһии кэлэрин, Федерация киэҥ хардыылары оҥортуурун, ыччат лидердэри батыһарын, хамсааһын маассабаска баран эрэрин, Чурапчы Кытаанаҕар (баһылык Потапов Е.Н.) ыытыллыбыт “Ылгын Боотур” элбэх оҕону күрэхтэһиннэрбитин, улуус баһылыга өйөөн үгэскэ кубулуйан эрэрин, Бүлүү бөлөх, Арктическай улуустарга тэрийэр былааннар баалларын, спонсордар өйүүллэриттэн элбэх тутулуктааҕын, “Модуҥҥа” штаттар көрүллүбүттэрин, төрүт оонньуулартан сиппит-хоппут, киһи хайгыыр туруу ыччаттар тахсалларын, төрүт оонньуулар сүппэккэ, кэҥэтиллэн иһиэхтээхтэригэр тохтоото.
Үйэ чиэппэрэ судьуйалаабыт, ол иһигэр 15 сыл сүрүн судьуйанан үлэлээбит Иван Иванович Горохов күрэхтэһии быраабылата чочуллан оҥоһуллан судьуйалар көмүскэллээхтэрин, күрэхтэһиилэр ыытыллар сирдэрэ, балассааккалар кичэллээхтик оҥоһуллуохтаахтарын, ол бэрээдэги тутуһууга тиэрдэрин, ирдэбил тутуһуллуохтааҕын, спорт көрүҥнэринэн федерациялары кытта ситимнээх үлэ барарын, сүүмэрдээһин күрэхтэһиилэр сайдыыга тиэрдэллэрин, билигин “Дыгын оонньууларыгар” буһууну-хатыыны ааспыт чахчы кыахтаах уолаттар кыттар буолбуттарын иһитиннэрдэ.
“Дыгын-2025” кыайыылааҕа Дьулустаан Ноговицын күрэхтэспитэ ырааппытын, элбэх дьарыктар түмүктэринэн, эккирэтиһэн туран, хойутаан да буоллар, улахан кыайыыны ситиспитин кэпсээтэ. Эдэр-эмэн саастарыгар, студенныыр кэмигэр суолта биэрбэтэҕин, үлэ, дьиэ-кэргэн быыһыгар, кыайыы туһугар, хас да сылы тиргиччи күүскэ дьарыктаммытын, барытын саба тутар ыараханын, утумнаах дьарыктаахтар эрэ туруоруммут сыалларын-соруктарын ситиһиэхтэрин сөбүн, күрэсчиттэр көрсүллэр ыарахаттары тулуйар, уйумтуо буолуохтаахтарын, бэрээдэк элбэҕи быһаарарын, ыччаттар үүнэр-сайдар кэмнэрин мүччү туппаттарыгар, баҕа санаатын эттэ.
“Дыгын оонньууларын” үрүҥ көмүс призера, өрөспүүбүлүкэ күүстээх кылыыһыта Яков Дмитриев быйыл рейтиннээх сүүмэрдээһин буолбутун, дэгит күрэскэ спорт биир-икки көрүҥэр күүстээх буолуохтааххын, бэйэтэ атах оонньуутугар эрэллээҕин, оҕо эрдэҕиттэн хапсаҕайдыырын, атын да көрүҥнэргэ эбиллэн иһэрин, Манчаарыга кытаанах, үчүгэй киирсиилэр күүтүллэллэрин, тактиканы таба туруорууттан, эппиэтинэстээх буолууттан, эчэйиитэ суох тиийииттэн элбэх тутулуктааҕын, дьарык күргүөмнээхтик бара турарын кэпсээтэ.
Өрөспүүбүлүкэ спордугар уһуннук үлэлии сылдьар, тэрийэр-салайар үлэҕэ баай уопуттаах, көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, Федерация вице-президенэ Михаил Егорович Друзьянов “Дыгын” норуот сөбүлүүр, универсальнай көрүҥүнэн буоларын, 60-ча киһиттэн 16 боотур путевка ылбыттарын, үгүс кыахтаах уолаттар “Дыгыҥҥа” уонна Манчаарыга иккиэннэригэр путевкалары ылаттаабыттарын, Эһиилгиттэн сүүмэрдээһини өрөспүүбүлүкэ түөрт зоналарынан, ол иһигэр хоту улаастарга ыытан, түөртүү кыайыылаахтары “Дыгын оонньууларыгар” кытыннарыахха сөбүн, көрдөбүлгэ эппиэттиир спортсаалалаах улуустарга сүүмэрдээһиннэри ыытары, саха төрүт көрүҥүн пропагандалаан Россия чемпионатын, аан дойду таһымнаах турниры ыытары, нууччалыы-омуктуу тылынан кинигэ таһаарары, Бырабыыталыстыбаттан, Ил Түмэнтэн абсолютнай чөмпүйүөннэргэ стипендияны туруорсары, Федерация фондатын хаҥатарга үлэ ыытыллыахтааҕын, Саха сирин культуратын Күннэрин Москваҕа, Татарстаҥҥа, Бурятияҕа, Башкирияҕа, Казахстаҥҥа ыытан саха төрүт оонньууларын билиһиннэрэри, оҕо спортоскуолаларыгар төрүт оонньуулар отделениеларын аһар сөбүн тустарынан этиилэри киллэртээтэ.
Спорт суруналыыстара Владислав Коротов, Дьулустаан Сергеев эмиэ санааларын кытта үллэһиннилэр.
Саха многоборьетын Федерациятын президенэ, “Прогресс” тутуу тэрилтэтин генеральнай дириэктэрэ Алексей Семенович Пинигин: “Ааспыт сылга элбэх күрэхтһиини ыыттыбыт, үлэһиттэрим өйдөөтүлэр. “Дыгыны” сайыннарарга үлэлиирбиттэн кэмсиммэппин, сөпкө киирбиппин. Сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр Дьокуускайга, Бороҕоҥҥо, Чурапчыга бэйэлэрин киэн туттар боотурдарын ааттарынан ыытар үтүө үгэстэрэ, систиэмэ үөскээтэ. Бириистэри бэйэлэрэ туттартааннар, бастыҥнары үйэтитии көстүүтэ. Чөмпүйүөннэрдээх улуустарга Бэрдьигэстээххэ, Хаҥаласка, Намҥа эмиэ ыытыахха сөп этэ. “Дыгын оонньууларын” асболютнай чөмпүйүөннэрэ төрөөбүт-үөскээбит улуустарын Ытык олохтоохторунан буолаллар, Дьулустаан Ноговицыҥҥа, Иннокентий Макаровка ол дьоһун ааттары эмиэ иҥэрэллэрэ буоллар. “Матч-канал” “Саха” НКИХ телевидениелэрэ көрдөрөллөрө биһирэнэр, Саха сирэ, Россия бүттүүнэ сэҥээрэ көрөр кыахтанна. “Туймаада” ыһыаҕар дьон “Дыгыны” көрөөрү кэлэллэр. Сайыҥҥы стадион тутуллара буоллар. Куоракка туспа 400 м сүүрэр, атах оонньуута ыытыллар спортсаалланар баҕалаахпыт. Сир көрдүүбүт. “Модуҥҥа” үһүс этээс тутан таһаарыахха эмиэ сөп. Боотурдарбыт маастарыстыбалара үрдээн, тупсан иһэр”.
“Боотурдар көлүөнэлэрэ” бырайыак көҕүлээччитэ, “Сахаада-спорт” президенэ Александр Николаевич Ким-Кимэн саха дэгит күрэһин Федерациятын төгүрүк остуолугар кэпсэтиилэри үрдүктүк сыаналаата: “Кэпсэтии суолталаах буолла. Иитэр-өйдөтөр, дьоҥҥо дьайар өттүн, үүнэр-сайдар хайысхатын тобулуохха. Үчүгэй кэпсэтиилэр хамсааһыны таһаараллар. Мас тардыһыытын федерациялара (Акимов А.К., Гуляев М.Д.) Россия, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах уонна спорт үтүөлээх маастардарын ааттарын иҥэриини быһаардылар. Оннук курдук саха төрүт дэгит күрэһин Россия спордун реестиригэр киллэртэрэн, маастар нуормаларын олохтуохха эмиэ сөп. Ол биллэн турар, үгүс үлэттэн, дойду үрдүнэн билинииттэн тахсар. Манчаары оонньууларыгар Россия спорт национальнай көрүҥнэригэр Кэмитиэтин уонна РФ Госдуматын делегациялара кэлиэхтэрэ. Кинилэри кытта саха дэгит күрэһин тула кэпсэтии ыытаммыт, Сокуоҥҥа киллэттэрдэхпитинэ, бюджекка үбүлээһин көрүллүөн сөп, оччоҕо улахан хамсааһын тахсыаҕа. Бигэ база оҥоһуутугар үлэлэр бараллар. Стипендия улахан спонсордар нөҥүө кыаллыан эмиэ сөп. Олорон биэримиэхпитин наада, таба туруорсууттан элбэх тутулуктаах. Ити барыта элбэх кэпсэтиилэри, тэрээһин үлэлэри эрэйэр. “Дыгын оонньуулара” дьон-норуот сүрэҕэр чугас. Судаарыстыба өттүттэн билинии, өйөөһүн баар буоларыгар эрэллээхпит”.
“Дыгын оонньууларын” Аан Дарханнарынан буолуталаабыттара: Иннокентий Макаров (1995, 1996, 1997), Николай Дьяконов (1998), Иван Белолюбскай (1999, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012), Юрий Эверстов (2000), Анатолий Баишев (2001), Николай Дьяконов (2002, 2003, 2004, 2005, 2006), Любомир Николаев (2013), Петр Старостин (2014), Алексей Кутуков (2015), Егор Филиппов (2016, 2017, 2018, 2019, 2021), Леонид Филиппов (2020), Алексей Уваровскай (2022), Вячеслав Дьяконов (2023), Дьулустаан Ноговицын (2024).
Дьэ, быйыл Таатта Манчаарытыгар ким кыайыаҕай?
Баһылай Посельскай
