Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтиттэн Бочуотунай грамоталаах, Россия Олимпийскай кэмитиэтиттэн грамоталардаах, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин туйгуна, “Гражданскай килбиэн” Бэлиэ хаһаайына, историяны чинчийэн үөрэтээччи, физкультурнай-спортивнай общественнай деятель Михаил Друзьяновы биир дойдулаахтара, Чурапчылар, үбүлүөйдээх 75 сааһынан эҕэрдэлээтилэр. Михаил Егорович Саха АССР бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит И.Н. Винокуровы үйэтитиигэ үлэлэстэ, дойду историятын киэҥ хабааннаахтык көрдөрөр-кэпсиир быыстапкатын туруорда, улуус дьаһалтатын уонна улуус депутаттарын, киин нэһилиэк дьаһалтатын, нэһилиэнньэни кытта көрүстэ.
Аҕыйах хонуктааҕыта үлэҕэ киллэриллибит А.А. Саввин аатынан история уонна этнография Музейыгар Михаил Друзьянов коллекцияларын быыстапка үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһылынна. Дьикти, баай ис хоһоонноох экспонаттары Михаил Егорович бэйэтэ кэпсээн иһитиннэрдэ. Сааһын былаһын тухары олоҕун спорка анаабыт буолан, оҥорбута, соҕуруунан-хотунан, омук дойдуларынан сылдьыталаабыта элбэх. Хайаан да “илии тутуурдаах, өттүк харалаах” кэлэр.
Холобур, Узбекистан авиапордугар күндү-мааны ыалдьыттарын атааралларыгар халаачык курдук национальнай килиэптэрин өйүө курдук биэрбиттэрин, хас да хонон баран суумкатын түгэҕиттэн булбут. Ол хатан хаалбыт килиэбин быраҕан кэбиспэтэх, “Андижан-2019. Республика Узбекистан” диэн суруктаан-бичиктээн, өйдөбүнньүк-экспонакка кубулуппут. Испиискэлэр этикеткэлэрин, кэмбиэрдэрин альбомнарыгар дойду ситиһиилэрин чахчылара, космоска аналлаах 1000 кэриҥэ кэмбиэрдэр, олор истэригэр, космоска аналлаах бастакы кэмбиэр 1953 с. тахсыбыт эбит. Павел Пинигин 1975 с. аан-бастаан аан дойдуга чөмпүйүөннээбит ойуулаах кэмбиэригэр аатырбыт бөҕөс бэйэтэ илии баттаабыт. Олимпийскай чөмпүйүөн Роман Дмитриев мэтээлин копията, билигин спорт миниистирэ Леонид Спиридонов 1996 с. “Азия оҕолорун” оонньууларыгар ылбыт кыһыл көмүс мэтээлин копията кичэллээхтик хараллыбыттар.
Михаил Егорович ССРС уонна Саха сирин делегацияларыгар киирсэн, Америкаҕа үстэ сылдьыбытын кэрэһэлиир “Статуя Свободы” статуэтката, Sity of Auburn уонна Вашингтон штатын бочуоттаах олохтооҕо буоларын туоһулуур докумуоннар, 50-нуу грамнаах арыгы утахтардаах кыракый бытыылкалардаах батарантаас Германияттан аҕалыллыбыт, олортон икки бытыылкалары “эр-бэртэрэ” кэлээтин кытта кураанахтаабыттар.
ССРС историятын үөрэтиинэн дьарыктаммыта ыраатта, хармааҥҥа уктар быыкаайык Сталин кинигэлэрэин экспонаттара кэккэлээбиттэр. 100-н тахса Сталин туһунан кинигэлэрдээх. Саха сиригэр 34 улуустарга, оройуоннарга кимнээх-хаһан, 6,5 тыһ. киһи 1919-86 сыылларга репрессияламмыттара биллибит. Чурапчыга 143 киһи репрессияланан хаайыыга утаарыллыбыттар. Чуолкай докумуоннар КГБ архыыбыттан ылыллыбыттар. Ити туһунан кинигэ таһаарарга бэлэмнии сылдьар.
Историческай суолталаах ыраахтааҕылаах Россияттан саҕалаан 180 халандаардар болҕомтону тардаллар. Историяны билиэххин баҕарар буоллаххына кырдьыктаах чахчылары халандаардартан булуоххун сөп. Халандаардары уонна онтон да атын экспонат буолуохтарын сөптөөх кинигэлэри, матырыйааллары, оҥоһуктары, сыаналарын кэрэйбэккэ ылаттыыр. Оннооҕор, аукциоҥҥа кыттан, сыанатын түһэрсэн туран атыылаһар. Спорка сыһыаннаах бастакы халандаар 1955 с. тахсыбыта баар. Сарсыарда тураат күнүн, Ленин, Сталин кинигэлэрин ааҕыыттан саҕалыыр. Кинигэлэри, малы-салы Москваттан Букинистическай маҕаһыыннартан, барахолка ырыынактарыттан ылаттыыр. Сэдэх, күндү экспонаттарын ыарахан да сыанаҕа көрдөөтөхтөрүнэ биэрбэт.
Москваҕа Олимпийскай оонньуулар буолар 1980 сыллаахха Анатолий Петрович Стручков салататынан Японияҕа тиийэннэр уонча куораттаранан сылдьыталаабыттар. 1980 км маассабай сүүрүүлэргэ күрэхтэспиттэр. Киото диэн куоракка буолбут сүүрүүгэ ахсыс миэстэ буолбутугар мэтээл биэрбиттэр. “Друзьянов” диэн суруктаах футболкатын биир японеһы кытта атастаспыт. Олимпийскай оонньууларга ханна тиийэринэн, олимпийскай стадионнарга сүүрэр үгэстээх. Онон, Михаил Егорович историческай суолталаах сырыылаах-айаннаах.
Сылдьыбыт, көрбүт дьон быыстапканы биһирээтилэр, үрдүктүк сыаналаатылар.
А.А. Саввин аатынан история уонна этнография Музейын дириэктэрэ Афанасий Афанасьевич Захаров: “Быыстапка уратыта, суолтата улахан. Уһун кэм устата элбэх үлэ барбыта көстөр. Оскуола оҕолоро, ыччаттарбыт, спортсменнарбыт көрүөхтэрэ, сэҥээриэхтэрэ. Улаханнык биһирээтибит. Билбэппит, көрбөппүт элбэх эбит. Быыстапка элбэҕи арыйан биэрдэ. Хайысхата да элбэҕэ сөхтөрдө. Бииртэн-биир тахсан иһэр. Сылдьыбыт да сирэ-дойдута элбэҕэ бэрт эбит. Экспонаттар дириҥ, баай ис хоһоонноохтор. Дойдубут сайдыыта көстөр. Быыстапка тохсунньу 17 күнүгэр диэри туруохтаах этэ да, сайаапкалар киирдэхтэринэ уһатыахпыт”.
“Маарыкчаан” коллекционердар түмсүүлэрин салайааччыта Надежда Николаевна Захарова: “Улууспутугар коллекционердар түмсүүлэрин Иван Николаевич Попов 2012 с. тэрийбитэ. М.Е. Друзьяновы кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиибит. Быыстапка билиини-көрүүнү хаҥатарга туһалаах. Космостан саҕалаан дойдубут бөдөҥ салайааччыларыгар тиийэ бааллар. Мин бэйэм тустуу туһунан кинигэлэри, кырыйыылары мунньан колекциялыыбын. Испиискэ ойууларын коллекциялааһыны интэриэһиргээтим, араас темалар бааллар. Былыргы халандаардартан астынным. Быыстапка оҥорооччубун. Ханна да сырыттахпына кинигэлэри ыла сатыыбын. Александр Васильевич Васильевы - Көрдүгэни кытта сиэбээстэһэбин. Улахан убайдарбыттан үөрэнэбин. Интэринээт-оскуолаҕа үлэлээммин, онно саҕалаабытым. Тустуу фанатабын, тренердэри кытта сибээстэһэбин. Друзьянов баай уопутуттан үллэстэригэр махтанабын!”.
Михаил Егорович Друзьяновка истиҥ-иһирэх эҕэрдэлэр, махтал тыллара дуораһыйдылар. Чурапчы улууһнн баһылыга Степан Саргыдаев социальнай-экэномическай уонна духовнай сайдыытыгар киллэрсибит кылаатын иһин 2-ис степеннээх Бэлиэнэн, улуус депутаттарын Мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Яков Оконешников, улуус спорка Управлениетын начальнига Дьулус Егоров, Чурапчы уонна Арыылаах нэһилиэктэрин баһылыктара Владимир Сивцев, Антон Янцен, улуус спорка ветераннарын бэрэссэдээтэлэ Герасим Платонов, тэрилтэлэр салайааччылара Эҕэрдэ Суруктары, өйдөбүнньүк бэлэхтэри туттартаатылар.
Чурапчы историята кэҥиир, дьоно-сэргэтэ, ыччаттара өй-санаа өттүнэн үүнэллэригэр-сайдалларыгар кыахтар үөскэтиллэллэр.
Баһылай Посельскай
