Бу сырыыга аргыһым киһини чуҥкуппат дэлэй сэһэннээх-сэппэннээх, Д.П. Коркин иитиллээччитэ, ССРС спордун маастара, тустууктар туһунан хас да кинигэлэрдээх, суруналыыс, Дьокуускай куорат тустууга федерациятын вице-президенэ, физмат билимин учуонайа Дмитрий Афанасьевич Егоров- Кындал Уола, бу сырыыга киһи болҕомтотун тардар бэрт “романтичнай” кэпсээни иһитиннэрдэ.
Спорду өрө туппут бу Тумул киһитэ Ким Попов эдэр эрчимнээх саастарыгар Настя диэн сүүрүк, мээчик көрүҥнэрин баһылаабыт, СПТУ-га үөрэнэр олус кыраһыабай кыыһы хараҕынан сөбүлүү көрөр эбит. Өлүөхүмэтээҕи техникуму бүтэрэн, электрик идэтин ылан кэлиэр диэри сөбүлүүрүн биллэрбэккэ сылдьыбыт. Сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар биирдэ эмэ киинэлэр, кэнсиэрдэр, күрэхтэһиилэр кэннилэриттэн ыкса чугаһаабакка, тэйиччиттэн сылдьан атаарара үһү. Оннук сэмэй эбит. Биирдэ да көрсүбэтэхтэр, айах атан кэпсэппэтэхтэр. Биир сайын кэлбитигэр доҕотторо “Настя диэн кыыс биһигини теннискэ олох тулуталаабат!”,- диэн кэпсээннээх көрсүбүттэр. Сөбүлүүр кыыһынаан теннистээбиттэр да, истиҥ кэпсэтии кыайан тахсыбатах.
Армияҕа ыҥырыллыбыт. Суруйсубуттар. Биһи киһибит элбэх суругу суруйбут, кини дьолугар, кыыһа хам-түм хардарар эбит. Ити курдук, кыһын ортото, армияҕа сулууспалаан кэлбитэ, кыыс Дьааҥыга ананан үлэлии баран хаалбыт. Суох буолан биэрбит. Бөһүөлэк кураанахсыйарга, сүрэҕэ соҕотохсуйарга дылы буолбут. Тута хомуммут да айан массыыналарын тохтотолоон, олорсон, Верхоянскай куоракка тиийбит. Оскуолаҕа үлэ уруогар учууталлыырын билэр буолан, дириэктэргэ тиийбит. Тугун-ханныгын билэн, учуутал Настяны “дириэктэрискэйгэ” ыҥырбыттар. Тугу да билбэт, сэрэйбэт Настята биир дойдулааҕын көрөөт улаханнык соһуйбут, эмиэ да үөрбүт. Дириэктэр эдэр дьон сөбүлэһэллэрин билэн, уһаппакка, үс-түөрт хонук иһинэн уруу бырааһынньыгын тэрийбит. Холбоспуттар.
Бу сырыыга, Тумулу ааһа түспэтибит, Ким Никифорович, Иннокентьевна Поповтар дьиэлэригэр-уоттарыгар сырыттыбыт. 80 сааһын томточчу туолуохтаах, киэҥ-холку көрүҥнээх дьиэ-хаһаайына бэйэтинэн миичээрдии көрүстэ. Хаһаайын баар, субу сылгыларын аһатан кэлбит. Билистибит. Хаһаайка Уус-Алдаҥҥа волейболга күрэхтэһэ барбыт. Аһылык остуолугар олорон ирэ-хоро кэпсэттибит.
Поповтар хаан-уруу убайдара Гаврил Петрович физкультура учуутала, хайыһардьыт бэрдэ, бырааттара кинини көрөн, батыһан спорка убаммыттар. Төрөппүттэрэ маһынан-тимиринэн уһанар дьон. Төҥүлү оскуолатыгар бэһис кылааска Яковлев Дмитрий Дмитриевич, Прибылых Михаил Васильевич, Попов Василий Куприянович курдук бэртээхэй физруктарга спорка уһуйуллубуттар. Ким тустуу уонна волейбол секциятыгар суруттаран сылдьыбыт. 50-ус сылларга Төҥүлүгэ соҕурууттан учууталлар бөҕө кэлбиттэр. Ньиэмэс тылын учуутала, Ленинград куорат волейболга сүүмэрдэммит хамаандатыгар оонньообут Мартынцевич Мария Владимировна оҕолору дьарыктаабытын түмүгэр, Прибылых Михаил волейболга Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирбит. Химия учуутала Риттер Иван Кондратьевич баскетбол секциятын, Пензаттан төрүттээх черчение учуутала Куманина Таисия Андреевна саахымат куруһуогун үлэлэппиттэр. Математика учууталлара Степанова Надежда Александровна, Канаева Галина Федоровна остуол тиэнниһигэр оҕолору дьарыктаан улахан сэргэхсийиини таһаарбыттар. Ону тэҥинэн бэйэлэрин олохтоох учууталлара, тренердэрэ араас көрүҥҥэ эрчийэн таһаарбыт оҕолоро, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах буолан, caҥа тэриллибит “Горькай” совхоз төһүү үлэһиттэрэ буолбуттар.
Дмитрий Дмитриевич Яковлев спорт араас көрүҥэр барытыгар оҕолору эрчийбит, оннооҕор ыалдьар оҕолору физкультураҕа сырытыннарбыт. Дэлби ыарытыйар Ким Попову физкультура уруогар аҕалан судьуйалата үөрэппит. Инньэ гынан, спорка сыстыбыт. Хайыһардьыт убайа Гаврил Петрович Попов Төҥүлү спордун таһаарбыт. Өссө күүһүрдэн биэрбит. Кылаастарынан күрэхтэһии бөҕөтө. Көрүдүөргэ кылаастарынан утарыта туран атах оонньуутугар түсүһэллэрэ, кыайтарымаары оҕолор бары кыттыы да кыттыы. Икки этээстээх оскуолалара бирээмэ эккириэр диэри ыстаналлар эбит. 1965 сыллаахха оскуола спортсаалата аһыллыытыгар Чурапчы Мугудайыттан күрэхтэһэ кэлбиттэр. Онно Төҥүлүлэр кыайбыттар. Санаалара көтөҕүллэн, аны оройуон иһигэр кыайтарымаары эрчиллии бөҕө. Каникулга хааллараннар, волейболга, баскетболга Михаил Васильевич күүскэ эрчийэрэ. Майалары, Табаҕалары, Бүтэйдээхтэри кытары киирсэллэрэ. Ол эрчиллэ сылдьан Николай Идьич Скрябин үс кытай кедатын биир эрчиллиигэ алдьатыар диэри эрчиллибит. Кини кыра сылдьан бэйэтин ыйааһынын 70 кг рывоктуур, 110 кг толчоктуур, бэйэтин ыйааһыныттан улаханы жимниир буолбут. Онон, Иван Шахурдин 1964 с., Николай Скрябин 1965 с. атах оонньуутун маастардарынан буолары ситиспиттэр.Төҥүлү оскуолата спортивнай оскуолаҕа кубулуйбут. Оскуоланы бүтэрэн барааччылар бэйэлэрин оннуларыгар оҕолорунан солбуйтараллара, “күрэхтэһиилэргэ кыайыҥ!” диэн, ол сорук толоруллара. Ким Попов оскуоланы бүтэрэригэр дуобакка бастаабыт. Биир кылааска үөрэнэр уолаттарынаан Төҥүлү оскуолатын волейболга, баскетболга үчүгэйдик көмүскээбиттэр. Василий Кычкин баскетболга штрафнойтан 75 мээчиги кольцоҕа субуруччу киллэрэн рекорд олохтообут. Ким 55 киллэрбит. Иннокентий Куличкин 35 киллэрбит. Итинник рекортар олохтуур үгэс баара.
Армияҕа сулууспалаан кэлэн баран баскетболун, волейболун өрүүтүн илдьэ сылдьыбыт. Тустуунан эмиэ дьарыктаммыт. Балачча тустуох киһи, сүнньүн эчэтэн тохтообут, хапсаҕайдаабыт. Кэлин, уола Ника, Никифор Чурапчы институтугар үтүөлээх тренер Кирилл Николаевич Захаровка эрчиллэн, көҥүл тустууга Россия маастарынан уонна Саха сирин хапсаҕай маастарынан буолан аҕата ситиспэтэҕин ситэрэн-толорон биэрбит.
Настятынаан 1977 с. ыал буолбуттар. Эрдэ, Төҥүлү профтехучилищетыгар үөрэнэ сырыттаҕына “көрөр этим, кэлин санаатахпына, барыта аттыбар сылдьыбыт эбит. Армияттан кэлэрбэр, арай, биир бантиктаах кыыс волейболга “кругка” нааһаа үчүгэйдик оонньуур. Төҥүлүттэн Майаҕа спартакиадаҕа киирбиттэр. Уонна теннистиир. Уолаттар этэллэр биһигини биир кыыс барыбытын кыайда, эн эрэ кыайарын буолуо диэбиттэр. Ол күн табаарыспар мас тиэйсэммин, күрэхтэһэ барбатаҕым. Массыынабыт алдьанан көрсүбэккэ хаалбыппыт. Онно ол быһаарыллыахтааҕа эбитэ буолуо. Үөрэҕин бүтэрэн Верхоянскайга үлэлии барбыта. Онно суруйабын, Кэлин сурук суруйабын, сылга уон иккитэ, ый аайы биирдиитэ. Киһим биирдэ эрэ эппиэттиир. Мин тугу гынарбын барытын билэр. “Разведчиктара” элбэхтэр. Ол гынан, 1977 сыллаахха холбоһон ыал буолбуппут. Сүүрэр, хайыһардыыр этэ. Билигин сааһа 73-һэ, оҕолору акробатикаҕа үөрэтэр. Цирковой студияттан дастабырыанньалаах. Сүрдээҕин кыанар. Билигин да күрэхтэһэр, Бороҕоҥҥо ветераннарга волейболга күрэхтэһэ барбыттара”.
“Горькай” совхоз сэттэ отделениелара “Чекист Петров” диэн Дьабыыл киһитин бирииһигэр күрэхтэһэллэрэ. Тумул бөһүөлэгин олохтоохторун көҕүлээн, күрэхтэһиигэ кытыннарар, тэрийэр. Армияттан 1969 с. кэлэн, үс аҥаар сыл Өлүөхүмэҕэ үөрэнэн, техник-электрик идэтин ылбыт. Өлүөхүмэ куорат хамаандатыгар басктеболга, волейболга оонньоспут, тустуунан дьарыктаммыт, Коркин иитиллээччитэ, маастар Егор Корнилов кэнниттэн иккис миэстэлэммит. Төҥүлүгэ уот тардан аҕалыыга таһаарыылаахтык үлэлээбит. Үлэтин быыһыгар күрэхтэһиилэри тэрийсэн, 2003 сылтан “Гаврил Десяткин” аатынан спорткомплекска дириэктэрдиир кэмигэр республика таһымнаах элбэх турнирдары, ол иһигэр, Тарскай чемпионатын, Петр Алексеев хапсаҕайын курдук улахан күрэхтэһиилэри ыыталаабыт, Роман Цыпандин турнирын тэрийбит. Ылдьаа Скрябинныын мас тардыһыытын таһаарбыттар. Дуобат, саахымат күрэхтэһиилэрин ыыппыт. 1995 с. Манчаары Спартакиадатын ыыппыттара, ханнык да нэһилиэктэргэ ыытылла илигин, улуустар эрэ кииннэригэр ыытыллалларын санатар тоҕоостоох. Тустуу саалатын реконструкциялаан, Алексей Баишев аатын иҥэрбиттэр, билигин онно оҕолор дьарыктаналлар. Оннук үлэлээн, Георгий Балакшин спорт миниистиринэн олорон, көмө бөҕөтүн ылбыттар. Сыал ытыытыгар “Вальтер” пневматика саа ыланнар, үс маастар үүнэн тахсыыларын ситиспиттэр. Хайыһарга “Буран” ыланнар оҕолору хайыһардаталлар.
Тэрийэр, көҕүлүүр үлэлэрин таһынан Ким Никифорович нэһилиэгиин иһинээҕи күрэхтэһиилэри үбүлээччи спонсор быһыытынан биллэр. Волейболга убаһалары туруортуур. 25 сааһыгар олохтон хомолтолоохтук туораабыт уолларын Никифор Попов кэриэһигэр убаһа бириистэрдээх тустуу турнирдарын тэрийтэлиир. Маҕаһыын дьиэтэ умайбытыгар эмиэ убаһа туруоран көмөлөспүтэ. Томторго хотон умайбытыгар ынах, сүөһү биэрбитэ. Итинник, аймахтарын түмэн, сүүрбэччэ-отучча төбөнү туруордулар.
Анастасиятынаан, иккиэн тыа сирин кыайыгас-хотугас, бүгүрү үлэһит дьоно буоланнар, сүөһү-ас хаһаайыстыбалаахтар. Биэс ынахтанан, эдэр да “Бэйбэрикээн эмээхсин” дэттэрэн кэллилэр. Ааспыт сылга уон биэс убаһаны туттубуттарыттан, бэйэлэригэр икки тиксибитэ. Оҕолоро, сиэннэрэ, аймахтара сайын от үлэтигэр көмөлөһөллөр. Биэс килэмиэтирдээх сылгытын базатыттан сатыы сылдьар. Олоҕун аргыһын, тапталлаах Настятын кыыс диэн ааттыыр. Анастасия Иннокентьевна төһө да 75 сааһыгар сырыттар, спортсменка, волейболиска бэрдэ. Күрэхтэһиилэргэ сырыыта-айана киэҥ. Сааһырыыны умнубут спортивнай дьиэ-кэргэн. Оскуола оҕолорун спорт сэдэх көрүҥэр гимнастикаҕа дьарыктыыр.
Ким Никифорович 75 сааһын пандемия мэһэйдээн ылбатахтар, онон, олунньу 21 күнүгэр чугас дьонун, доҕотторун, үөлээннээхтэрин ортолоругар 80-нун бэлиэтиир бигэ санаалаах. Биир сүрүн баҕа санаата – аныгы көрдөбүлгэ эппиэттэһэр улахан спортивнай саала баар буолуон баҕарар. Онуоха төрүөттэр бааллар. Тренер уонна нэһилиэк баһылыга Николай Прокопьевич Сивцев эрчийиитинэн, салайыытынан Тумултан Константин Власов, Станислав Свинобоев курдук Саха сирин аатырдар бөҕөстөр тахсыбыттара, саҥа ааттар тахса тураллар. Түгэнинэн туһанан, Ким Никифоровиһы уонна Анастасия Иннокентьевнаны, оҕолорун, сиэннэрин эҕэрдэлиибит, дьолу-соргуну, чэгиэн туругу баҕарабыт! Баҕа санааларгыт олоххо киирдиннэр!
Баһылай Посельскай
