Бырайыак сүрүн сыала-соруга Баһылай Манчаары XXII оонньууларыгар бэлэмнэнии, саха төрүт оонньууларын геройдарын өйбүтүгэр-санаабытыгар тиһии, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдии, кинилэргэ бэйэбит ытыктабылбытын, убаастабылбытын биллэрии. Бу иннинэ ахсынньыга атах оонньооччулары, тохсунньуга хабылык-хаамыска оонньуутун тэрийээччилэрин кытта көрсүһүүлэр буолбуттара.
История кэрчигэ
Олунньу 21 күнүгэр “Модун” спорткомплекска гиирэ спордун чулуу бэрэстэбиитэллэрин кытта төгүрүк остуол тула олорон кэпсэтиини “Сахаада-спорт” Ассоциация президенэ Александр Николаевич Ким-Кимэн салайан ыытта. Ханнык баҕарар спорт көрүҥэ, ол иһигэр, гиирэ спорда, правовой-нормативнай өрүттэргэ уонна сокуоннарга олоҕуран тирэҕирэрин санатта. Баһылай Манчаары аатынан Киин спорка отделын салайааччыта Дмитрий Иванович Сергеев, Александр Григорьевич Хворов диэн Өлүөхүмэттэн төрүттээх-уустаах, 1968 сыллаахха ыытыллыбыт 1-кы Манчаары Спартакиадатын, Саха АССР хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, Дальнай Восток, Россия элбэх күрэхтэһиилэрин кыайыылааҕа; 2008 сылтан Саха Өрөспүүбүлүкэтин гиирэ спордун Федерациятын баһылаан-көһүлээн көдьүүстээхтик салайар Василий Тарасович Курнев; күүстээх гиревиктэри таһаартыыр, өрөспүүбүлүкэ элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренерэ, спорт маастара, Василий Николаевич Дьячковскай курдук гиирэ спордун бас-көс дьоно кытыннылар.
Физкультурнай уонна спортивнай хамсааһын чаҕылхай салайаччыта Н.Н. Тарскай 1950-ус сыллардаахха спорт национальнай көрүҥнэрин, көҥүл тустууну,боксаны, ыарахан атлетиканы сайыннарарга хамсатыылаах дьаһаллары ыыппыта, онтон саҕыллан, 60-ус сылларга үрдүк көрдөрүүлэрдээх спортсменнар үөскээн, спорт көрүҥнэрэ, олор истэригэр гиирэ спорда сайдан барбыттара. Номоххо киирбит гиревиктэр Юрий Шишигин, Валерий Бурнашов, Федор Керемясов курдук күүстээх спорт маастардара тыылан-хабыллан тахсыбыттара, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллибиттэрэ. Гиирэ спорда дьоһун суолу-ииһи тэлэн кэллэ.
Санаа үллэстиитэ
Кэпсэтиигэ халыҥ ааттаах-суоллаах, Сахаларын сирин соргулаахтык ааттапыт уонна ааттата сылдьар гиирэ маастардара санааларын кытта үллэһиннилэр.
Чуолаан, гиирэ спордун уһуннук салайбыт, Саха АССР уонна РСФСР спордун маастара, өрөспүүбүлүкэ элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ Василий Тарасович Курнев бэйэтин этиитигэр гиирэ спорда баараҕай спорткомплекстары эрэйбэт спорт маассабай уонна судургу көрүҥүнэн буоларын, онон сайдыы барарыгар олус тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ. Маҥнайгы гиревиктэринэн штангистар буолбуттарын, бастакы Манчаары спартакиадаларыттан көхтөөхтүк кыттаннар улахан биһирэбилинэн туһаналларын. Александр Хворов, Юрий Шишигин, Петр Захаров, Федор Керемясов, Антон Ярош уо.д.а. ааттара дуораһыйбыттарын, көҕүлээччилэринэн, пропагандистарынан буолбуттарын; Василий Каськов, Сергей Меркулин Сойууска, аан дойдуга тиийэ Саха сирин аатырдыбыттарын, бэйэтэ гиирэ спордун сөбүлээн дьарыктаммытын, өрөспүүбүлүкэҕэ бастаталыы сылдьыбытын билиһиннэрдэ. Биллиилээх гиревик Василий Николаевич Дьячковскайдыын Федерацияны көдьүүстээхтик салайбыттарын, Иннокентий Окоемов, Дмитрий Михалев, Михаил Саввинов курдук Россия, аан дойду, Европа кыайыылаахтара тахсыбыттарын, кэскиллээх ыччаттар баалларын, Үөһээ-Бүлүү, Нам, Хаҥалас, Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Уус-Алдан курдук тыа сирин улуустарыгар гиирэ спордунан утумнаахтык дьарыктаналларын, Манчаары оонньууларыгар кыттааччы ахсаана элбиирин, дойду таһымнаах күрэхтэһиилэри ыытар тэрийэр уопут баарын бэлиэтээтэ.
Саха сирин элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренерэ Василий Николаевич Дьячковскай 1998 сылтан 19 спорт маастардарын, ол иһигэр, 2 норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастардарын ииппитин, Россияҕа билиниллэр буолбуттарын, дойду 72 регионнарыгар федерациялар үлэлииллэрин, гиирэ спорда олус маассабай көрүҥҥэ кубулуйбутун, уолаттарга 996 кыттааччылаах Россия чемпионата буоларын, бастыҥнарбыт Россия уонна аан дойду чемпионаттарыгар, аан дойду Кубогар ситиһиилээхтик кытталларын, Манчаары оонньууларыгар сүүмэрдиир квалификациялаах күрэхтэһиилэр күүтүллэллэрин иһитиннэрдэ.
Гиирэ спордун номоҕор сылдьар 83 саастаах Александр Григорьевич Хворов ыарахан атлетикаттан гиирэ спордугар хайдах кэлбитин, Мэҥэ күүстээх маастара Юрий Шишигинниин бииргэ тутуһан сылдьыбыттарын, элбэхтик күрэхтэспиттэрин, өрөспүүбүлүкэ таһыгар тиийэ кыайыы көтөллөммүттэрин, Хакасияҕа киин телевидениеҕэ уһуллубуттарын, 16-лаах гиирэлэринэн “кириэс” охсуммутун сөхпүттэрин туһунан кэпсээн сэргэхситтэ. Билигин сүһүөххэ, былчыҥнарга, күүһү-сэниэни биэрэргэ аналлаах норуот эмчитэ идэлээх.
Уон үс сыл гиирэ спордунан дьарыктанар, Манчаары оонньууларын 2013 с. оҕолорго, 2017, 2021 сыллардаахха улахан дьоҥҥо чөмпүйүөнэ, Саха сирин норуоттарын спортивнай оонньууларын чөмпүйүөнэ, спортивнай оонньууларын уонна Россия Кубогын кыайыылааҕа, спорт маастара Руслан Лугинов бастакы тренерэ Иван Никифоров, билигин В.Н. Дьячковскайга эрчиллэр, Кореяҕа Азия оонньууларын, Азия чемпионатын кыайыылааҕа. Армияҕа сулууспалыыр сылларыгар үһүс бириистээх миэстэлээх, Байыаннай-Морской флот чөмпүйүөнэ. Дьокуускайга буолаары турар Россия Азиятааҕы чемпионатыгар уонна Тааттаҕа Манчаары оонньууларыгар 85 кг бастыыр бигэ санаалаах. Гиирэ спорда тулууру сайыннарар диэн ааҕар.
Мэҥэ-Хаҥалас Балыктааҕыттан төрүттээх-уустаах, Манчаары оонньууларын, Саха сирин элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ, спорт төлөннөөх энтузиаһа, тэрийээччитэ, салайааччыта, Мэҥэ-Хаҥалас “Урожайын” бэрэссэдээтэлэ, бүгүҥҥээҥҥэ диэри спордунан дьарыктана сылдьар Виталий Михайлович Пестряков оскуолатааҕы саастарыгар сүһүөхтэринэн ыалдьан быраастар физкультура уруогар сылдьарын боппуттар. Дьиэтигэр турникка күүскэ дьарыктанан былчыҥнарын бөҕөргөппүт. Армияҕа сулууспалыыр кэмигэр штанга техникатын баһылаабыт. Нам педучилищетыгар гиирэнэн дьарыктаммыт, күрэхтэһиилэргэ миэстэлэһэр буолбут. Дойдутугар тиийэн Юрий Иванович Шишигин салалтатынан гиирэ күүстээх маастардарын Петр Захаровы, Николай Тастыгины, Василий Назаровы кытта биир хамаандаҕа эрчиллэн, улууһугар бастаабыт. 1995 сыллаахха Төҥүлүгэ буолбут Манчаары оонньууларыгар чөмпүйүөн үрдүк аатын ылары ситиспит. 1998 сыллаахха В.П. Шитик миниистирдиир кэмигэр сөбүлүүр гиирэтин спордун маастарынан буолары ситиспит. 2000 сыллаахха Покровскайга Саха сирин норуоттарын спортивнай оонньууларын кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт. “Сахаада-спорт” маастарын нуормата олохтонон, маассабас үрдээтэ, гиирэ спорда билиниллэр, ытыктанар буолла диэн ааҕар. Дьулуурдаах, тулуурдаах, күүстээх санаалаах буолаҕын, утумнаах дьарык, эти-сиини бэлэмнээһин, көтүппэккэ эрчиллии – кыайыы-хотуу аргыстара диэн санаатын кытта үллэһиннэ.
Саха дьахталларыттан бастакы уонна соҕотох гиирэ спордун маастара, Орто-Халыматтан Елена Иванова (Гуляева) волейболунан уонна хайыһарынан дьарыктана сылдьан, гиирэҕэ дьоҕурдааҕын көрдөрөн, 2007 сылтан В.Н. Дьячковскайга эрчиллиитин саҕалаабыт. Алма-Атаҕа күрэхтэһэн үтүө өйдүбүлү хаалларбыт, өрөспүүбүлүкэҕэ бастаабыт. 2012 сылтан “профессионально” дьарыктаммыт. Россия Азиятааҕы зонатыгар уонна Манчаары оонньууларыгар үһүс миэстэлэри ылаттаабыт. 2014 сыллаахха Саха сирин норуоттарын оонньууларыгар бастаабыт, Россия Азиятааҕы чемпионатын, Россия чемпионатын кыайталаабыт, аан дойду Кубогар боруонса мэтээллэмит. 2021 сыллаахха Бэрдьигэстээхэ Манчаары оонньууларыгар маастар нуорматын толорбут. Билигин эдэрдэргэ уонна ветеран дьахталларга ситиһиилээхтик кыттар. Бэһис Манчаарытыгар кыттарга бэлэмнэнэр. Туйгун туругун тута сылдьара ыйааһына хамсаабатыттан көстөр.
“Боотурдар көлүөнэлэрэ” салҕанар. Бэс ыйыгар диэри хапсаҕай, мас тардыһыытын, оҕунан ытыы, саха многоборьетын, хотугу многоборье, ат сүүрдүүтүн федерациялара түмсүөхтэрэ. Муус устар ыйга Россия Азиятааҕы эҥэрин гиревиктэрин чемпионата буолуоҕа, от ыйыгар Таатта сиригэр-уотугар Баһылай Манчаары XXII оонньуулара ыытыллыахтара. Бэлэмнэнии үгэнэ. Ситиһиилэри баҕарабыт!
Баһылай Посельскай
