Уоттаах сэрии толоонугар хааннарын тохпут фронтовик-буойуннар умнуллубаттар, сырдык ааттара үйэлэргэ ахтыллыаҕа. Өрөгөйдөөх үбүлүөйү кытта тэҥ саастаах биһи көлүөнэ дьону күн сирин көрдөрбүт амарах аҕаларбыт суохтар... Кинилэр ортолоругар Чурапчы ытык Тэйэр Хайатыттан төрүттээх-уустаах, кыайыгас-хотугас үлэлээх-хамнастаах Данил Николаевич Кронников кыра оҕолорун кэргэнигэр Евдокия Афанасьевнаҕа хаалларан
фашистскай Германияны үлтүрүтүспүтэ, салгыы Японияҕа кыайыыны уһансыбыта. Сэрииттэн эргиллэн кэлэн салгыы олох олорон, оҕо төрөтөн, ол иһигэр, спорду олохторун аргыһынан оҥостубут, норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар таһаарыылаахтык үлэлээбит Мария, Филипп, Николай Кронниковтар төрөппүт аҕалара. “Мурун бүөтэ” кыра уола Николай Данилович аҕатын туһунан ахтыытыттан билиһиннэрэбит.
Мин аҕам Кронников Данил Николаевич сырдык кэрэ айылҕалаах Амма өрүс үрдүгэр турар Мырылаҕа 1905 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Аҕата Бэчигинэй Ньукулай диэн этэ. Бэчигинэй олорбут сирэ Амма уҥуор Чараҥ аттыгар турар алаас, билигин ол алаас Бэчигинэй алааһа диэн ааттанар. Аҕыйах сүөһүлээх дьадаҥы ыаллар эбиттэр, ол гынан баран эһэм аҕата Мааркап сүрдээх сытыы, үксүн баайдар таһаҕастарын таһан, куоратынан, Охотскайынан сылдьар эбит. Дайыла оскуола диэҥҥэ үөрэммэтэх онон ааҕар-суруйар диэни билбэт эбит, ол да буоллар эмиэ аҕатын курдук түргэн-тарҕан туттуулаах, ат көлөнү кыайа тутар буолан, айаҥҥа сылдьарын сөбүлүүр эбит. Ол биллэн турар сүрдээх сыралаах үлэ, олорор сирбит ыраах буолан куораты нэдиэлэ курдук айаннаан булаллара. Бу түгэҥҥэ мин аҕабар ырааҕынан баһыйтарбыт эбиппин, төһө да сайдыылаах үйэ оҕото буолларбын, куораты тохсус кылааска үөрэнэ сылдьан көрбүтүм. Онтон Охотскай диэки адьас да үктэнэ иликпин. Аҕабыт айанныы сылдьан араас сирдэринэн сылдьан, араас дьоннуун билсэн аастаҕа, сороҕор хаартыга да оонньоон ылара үһү. Дьэ ол айанныы сылдьан Болтоҥоттон куруук сылдьар ыала буолан, ийэбитин Жебсаина Екатерина Афанасьевнаны таба көрөн ыал буолаллар. Ийэм кэпсииринэн үрдүк көнө уҥуохтаах добдугураан саҥарбыт киһи үһү.
Ийэм сүктэн киирэригэр икки оҕуһунан көһөн киирбит онно көлө төннөрөөччүнэн таайбыт Степанов Дьөгүөрү илдьэ барбыттар. Оччолорго Дьөгүөр 7 эрэ саастаах эбит. Хата уоллара төннөрүгэр 8 көстөөх сири аара иккитэ хонон дойдутун этэҥҥэ булбут.
Мырыла сүрдээх бултаах-алтаах дойду, ол да буоллар аҕабыт улахан булчута суох эбит. Улахан булка сылдьыбатах, куска сыппат эбит, ол оннугар өрүскэ устуулааһыҥҥа кыттыһан 30-40 кустаах кэлэрэ үһү. Куобахха дэриэбинэттэн чугас Быллаарга сохсолуур эбит. Куобах элбэҕэ бэрт буолан баһаамы ылара үһү.
Уоттаах сэриигэ 1942 сыллаахха ыҥырыллар. Оччолорго 37 саастаах үс оҕолоох киһи эбит. Үөрэҕэ суох буолан хайдах айаннаан тиийбиттэрэ, ханна үөрэммиттэрэ биллибэт. Саах сыбахтаах балаҕаннаах, доруоп сааттан атыны билбэт киһи эмискэ уот будулҕаҥҥа түбэһэн уолуйан да хаалбыт буолуохтаах. Мырыла кинигэтин историятыгар сурулларынан үлэ фронугар сылдьыбыт диэн, дьиҥинэн, ол сэрии бүтүүтэ дембеллэммит чааһа эбит.
Чурапчылар улаханнык ытыктыыр киһибит, сэрии туһунан элбэх кинигэ ааптара Павлов Иван Михайлович Чурапчылар сэриигэ кыттыыларын туһунан кинигэтин суруйарыгар, ССРС Сэбилэниилээх күүстэрин киин архивтарыгар Москваҕа үлэлии сылдьан Кронников Данил Николаевич Харьков куорат иһин кыргыһыыга стрелковай ротаҕа сэриилэспит диэни булбут. Оччолорго 90 сааһын ааспыт ытык киһиттэн ханнык чааска сылдьыбытын чуолкайдаһа сатаабатахпыт, сэриилэспит сирин да чуолкайдаабытыгар сүрдээҕин үөрбүппүт.
Билэргит курдук, Харьков иһин кыргыһыы Курскай дуга иһин сэриилэһии түмүктээһинэ этэ. Куорат хаста да илииттэн илиигэ киирэ сылдьыбыта, кыргыһыы барыта 7 ый устата барбыта. Манна фашистар ордук кыыллыйбыттар. Сүүнэ улахан трактор собуотун толору биһиги дьоммутун ыйаабыттар, биир сарайга сүүһүнэн оҕону, дьахтары харахтарын тэһитэлээн баран хаайан кэбиспиттэрин булбуттар. Куоталларыгар Харьков-Киев суолун остуолбаларын аайы дьоннору ыйаталаабыттар, ити өссө сорох эрэ кыыллыы быһыылара. Аҕам барахсан онтон хайатын эрэ илэ хараҕынан көрдөҕө.
Ол да иһин буолуо ийэм сэрии туһунан кэпсээ диэтэҕинэ туох үчүгэйдээҕи кэпсэтээри гынаҕын диэн бардьыгынаан кэбиһэр үһү. Сылдьыбыт ынырык түгэннэрин умна сатыыр киһиэхэ кырдьык да сөп курдук.
Аны арыгыны испэт, табаҕы тардыбат адьас чөл олохтоох эбит, баҕар кыратык арыгылыыра буоллар айаҕа аһыллыа эбитэ дуу, дии саныыбын. Хата биһиги дьолбутугар үчүгэй хамандыырга түбэһэн син этэҥҥэ сылдьыбыт. Үөрэҕэ суох, нууччалыы билбэт киһини ханна баҕарар тиэрдиэхтэрин сөбө.
Ол сылдьан улаханнык ыалдьан госпиталга киирэр, онтон сэллик буолла диэн строевой чаастан тохтотон үлэ фронугар ыыталлар. Аҕам санаата көннөҕүнэ сороҕор бэйэтэ кэлин сылдьыбыт сирин быктаран ааһара үһү. Онно туох да маһа-ото суох истиэпкэ Бүрээт-Монгол сиригэр сэрии сэбин ыскылаатын тутуспутум диир эбит.
Манна баар муода түгэн үөскүүр, Ис-Монголияҕа буолбатах буоллаҕына, Забайкальскай байыаннай уокурукка сэрии сэбин ыскылаата Ага-1 ыстаансыйаҕа баар олорор дьиэлэрэ барыта эргэ мас тутуулар, ыскылаата сүрдээх киэҥ территория, тула барыта истиэп. Онно мин армияҕа сулууспалаабытым. Оччолорго ол туһунан толкуйдуур өй суоҕа. Кэлин сааһыран баран ийэбинээн кэпсэтэн баран өйдөөбүтүм, ама аҕам туппут сиригэр сылдьыбытым буолуо дуо диэммин.
Аҕам 1945 сыллаахха Германияны уонна Японияны кыайыы иһин икки мэтээллээх дойдутугар эргиллибитэ.
Кэлээт да ыарыһахпын диэбэккэ колхоз күүстээх үлэтигэр умса түспүтэ. Биирдэ тылланан туран Охотскайга таһаҕас таһыытыгар тахсан баран ыарыһах буолан, адьас бырда быстан кэлээхтээбит. Бүтэһигэр саас ыһыы сиэмэтин таһа сылдьан халааннаабыт Туолума үрэҕин кэһэн туораан, ыарыыта бэргээн, 47 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ. Кыайыы кэнниттэн баара-суоҕа 7 сыл олорбута. Аҕабыт өлөрүгэр эдьиийим Балаайа 20, Улахан Силип 18, Мария 12, Кыра Силип 7, Мин 3 саастаахпыт. Онон биһигини атахпытыгар туруорар, киһи оҥорор кыһалҕа ийэбитигэр сүктэриллибитэ. Ийэбит барахсан кыһаллыытынан бары дьон буолан тахсыбыппыт. Үс кыралар үрдүк үөрэҕи бүтэрбиппит.
Ветераннар чиэстэнэр-бочуоттанар кэмнэригэр тиийбэккэ оҕолоро улаатан дьон буолалларын көрөөхтөөбөтөҕө. Кыайыыны генераллар дьаһайаллар, саллааттар оҥороллор, онон биһиги аҕабытынан киэн туттабыт.
Барыта 8 оҕоломмутуттан үстэрэ кыраларыгар өлбүттэрэ. Улахан кыыһа Балаайа кини тыыннааҕар Таатта Кыйытын киһитэ Мухин Николайга кэргэн тахсан алта оҕоломмута.
Улахан уол Силип өссө аҕата тыыннааҕар баара-суоҕа 12 саастааҕар сэрии кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин Сталин мэтээлинэн наҕараадаламмыта, Тааттаттан Таппырова Еленаны кэргэн ылан 6 оҕоломмуттара. Чурапчы улууһун ытык ыала диэн ааты ылбыттара, 36 сааһыгар Бочуот знага уордьанынан наҕараадаламмыта.
Кыра кыыһа Мария Советскай-партийнай үлэлэргэ пенсияҕа барыар диэри үлэлээбитэ. Сахалартан биир бастакынан остуол тенниһигэр Дальнай Восток чемпиона, Россия спартакиадатын призера буолбута. Чурапчы улууһун, Соловьев, Мугудай нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо этэ. Кыра Силип хайа-инженерин идэтин баһылаан көмүс хостооһунун биир бөдөҥ салайааччыта буолбута. Былыр аҕата таһаҕас таспыт дьугдьуур көмүһү хостуур комбинатын генеральнай дириэктэрин солбуйааччытынан үлэлии сылдьыбыта, 37 сааһыгар Бочуот знага уордьанынан наҕараадаламмыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ этэ.
Онон аҕабыт сыралаһан көмүскээбит олоҕун салҕаан, кини кэс тылын толорон оҕолоро дьон-сэргэ ортотугар дьоһуннук олорон кэллибит дии саныыбын, хомойуох иһин дьылҕа хаан ыйааҕынан эдьиийдэрим, убайдарым суохтар, кинилэр олохторун оҕолоро, сиэннэрэ салҕыыллар.
Кыра уола Николай Данилович -
Россия үрдүк үөрэхтээһиҥҥэ бочуоттаах үлэһитэ,
Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэхтээһиҥҥэ уонна физкультураҕа, спорка туйгуна,
Чурапчы улууһун Соловьев нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо,
Саха ВА бочуоттаах маастара.
