Магаданныыр федеральнай трассаҕа, Маҕаайы Алааһыгар баар этнографическай комплекска туруоруллубут “Ааллаах-Үүн таһаҕасчыттара” обелиск аттыгар дьоро түгэн буолла. Нэһилиэнньэни, ыччаттары физкультурнай-спортивнай уонна патриотическай тыыҥҥа иитэр сыаллаах-соруктаах, историяҕа тиһиллэр суолталаах ыраах сиргэ сүүрүү кыттыылаахтарын үөрүүлээхтик атаарыы сиэрэ-туома болҕомттону тарта. “Чурапчы – Охотскай – Чурапчы кэриэстэбил трассата” Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 80 сылыгар уонна Саха сиригэр көмүһү хостооһун төрүттэммитэ 100 сылыгар ананна.
2004 сылтан үһүс төгүлүн ыытыллар 13 кыттааччылаах бөлөҕү уһун сиргэ сүүрэр суолларын элбэх төгүллээх кыайыылааҕа, призера, спорт ветерана, бу сүүрүү көҕүлээччитэ Егор Константинович Абрамов уонна Өймөкөөҥө сыллата үтүө үгэскэ кубулутуллан ыытыллар “Тымныы эргимтэтин” марафонун икки төгүллээх чөмпүйүөнэ, институт спорка отделын начальнига Василий Васильевич Лукин салайаллар.
Сүүрэр бөлөх уҥмат тыҥалаах быһыйдарын ыраах айаҥҥа туруохтарын иннинэ улуу тренер Д.П. Коркин иитиллээччитэ, көҥүл тустууга оҕолорго ССРС чөмпүйүөнэ, оһуохайдьыт, тойуксут Семен Семенович Морфунов аал уот оттон, кымыһынан, арыылаах алаадьынан күндүлээтэ, алгыһынан арчылаата. Чурапчы улууһун депутаттарын мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ, бэйэтин кэмигэр сымара тааһы көтөҕөн ыраах илдьиигэ өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ уонна рекордсмена Яков Оконешников, институт ректора, кылгас сиргэ сүүрүүлэргэ өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ Иннокентий Готовцев, улуус физическэй культураҕа уонна спорка управлениетын начальнига Дьулус Егоров Ааллаах Үүн айанын аартыктара арыллан иһэллэригэр баҕа санааларын, эҕэрдэлэрин тиэртилэр.
Ыраах сиргэ сүүрүү уҥмат тыҥалаах быһыйдарын бөлөҕөр Тааттаттан элбэх ыраах сиргэ сүүрүүлэр кыттыылааҕа Ульяна Барашкова, “Хотугу эргимтэ” марафон кыттыылааҕа, механизатор Василий Аввакумов, сууккатааҕы сүүрүүгэ Россия спордун маастара, ыраах сиргэ сүүрүүгэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин спордун маастара Никифор Слепцов, Чурапчыттан спорт маастара, Екатерина Драгунова, математика учуутала Ульяна Слепцова, “Хотугу эргимтэ” марафонун кыттыылааҕа, начаалынай кылаас учуутала Айталина Чичигинарова, Амматтан “Хотугу эргимтэ” марафон кыайыылааҕа, эмчит Александра Ноева, Чурапчытааҕы физкультура уонна спорт институтун студеннара Сардаана Емельянова (Нам), Яна Иванова (Мэҥэ-Хаҥалас), Матвей Попов, Андрей Васильев (Ньурба), институт чэпчэки атлетикаҕа тренерэ Василий Филиппов (Таатта), институт спорка отделын начальнига Василий Лукин, история учуутала Егор Петухов, Ааллаах-Үүн айанын чинчийээччи, кыраайы үөрэтээччи Аким Татаринов (Дьокуускай) бааллар. Манчаары оонньууларыгар сүүрүү көрүҥнэригэр төрөөбүт-үөскээбит улуустарын чиэһин көмүскүөхтээхтэр.
Стаарт бэриллээтин кытта, уҥмат тыҥалаах быһыйдар “Лаамы” (Охуоскай муора) туһаайыытынан, иннилэрин диэки түһүнэн кэбистилэр.
Үбүлүөйдэргэ анаммыт пробег (ыраах сиргэ сүүрүү) научнай-методическай сыалы-соругу эмиэ толорор. Дипломнайдар үлэлэрин суруйа сылдьар студеннар бэйэни хонтуруоллааһын дневниктэригэр туруктарын бэлиэтэнэллэр. Уһуннук сүүрүү сүрэххэ-тымырга сабыдыалын, дьайыытын, көдьүүһүн үөрэтэллэр.
Салайааччы Василий Васильевич Лукин улахан уопуттаах сүүрүк-быһый, хотугу многоборьеҕа Россия спордун маастара, чэпчэки атлетикаҕа маастарга кандидат. 2014 с. Саха сирин норуоттарын спортивнай Оонньууларын, 2021 с. Манчаары оонньууларын марафоннарын үрүҥ көмүс призера. Казань Поволжскайдааҕы университетын бүтэрэн, “тымныы усулуобуйатыгар сүүрүү киһи этигэр-хааныгар дьайыытыгар” кандидатскайын көмүскүөхтээх.
Чурапчыттан араҕан, аара Мындаҕаайыны, Амма Соморсунун ааһаннар Абаҕаҕа диэри атах батарыта түһэр бадараанын-чалбаҕын кэһэн, иккилии буолан эстафета бэрээдэгинэн хардарыта 2-лии км сүүрэннэр, биирдии бэйэлэрэ, аҕам саастаахтар 10-15-тии км, эдэрдэр 20-30 км күн устата эт-атахтарынан сүүрэннэр, маҥнайгы күннэригэр Абаҕаҕа хоннулар. Абаҕаҕа төрүт былыргы саха бухатыырдарын сэптэрин-сэбиргэллэрин, кэтэ сылдьыбыт куйахтарын көрөннөр сөхпүттэр. Иккис күннэригэр Уус-Майаҕа хононнор, билигин Күп, Эльдикан бөһүөлэктэринэн Югоренокка диэри сүүрүүлэрин салгыыллар. Сүүрүүлэрин хайалардаах, уустук кэрчигэ хаалла.
“Тыатааҕылар” арҕахтарыттан тахсыбыттарын уонна бөрөлөр суоллара баарын иһин, сэрэххэ ылбыт биир саалаахтар. Ыраах айаҥҥа араас буолуон сөп. Графиктарыттан хаалбат туһугар, Тэтимнэрин бытаардыбат туһугар, иккилии сыбыдах сүүрээччилэри ким да, туох да арыаллаабат. Лотерея курдук. “На свой страх и риск” айанныыллар. Дьылҕалара бэйэлэрин илиилэригэр. Ийэ айылҕаларыгар, өбүгэлэригэр эрэнэллэр. “Миллионник”, бортовой, кыра 4вд массыыналардаахтар.
Хонуталаабыт сирдэрин дьаһалталара, олохтоохтор үөрэ-көтө көрсөллөр, сырыыларын-айаннарын сыалын-соругун кэпсииллэр, волейболга күрэхтэһэллэр. Ыраатан истэхтэрин аайы суоллара тоҥот, ирэ илик буолан, ыарырҕаппакка, чэпчэкитик сүүрэллэр. Бары анаан-минээн эрчиллиилээх, дьарыктаах быһыйдар илиилэрин-атахтарын сүһүөхтэрэ, былчыҥнара, уопсай туруктара этэҥҥэ. Сибээс, телефон хаппат сиригэр “Спутник” рациятынан кэпсэтэллэр.
Бүтүн Россиятааҕы суолталаах “Кэриэстэбил трассата” бырайыак Чурапчытааҕы физическэй культура уонна спорт бырайыага. Бырайыак ааптара РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, РФ физическэй культуратын уонна спордун туйгуна, Россия уонна Саха сирин чэпчэки атлетикаҕа спордун маастара Егор Константинович Абрамов. Ааллаах-Үүннэр кыттыылаах бастакы сүүрүү 2004 сыллаахха тэриллэн ыытыллыбыта, Ааллаах-Үүн сиригэр хара өҥнөөх мрамортан оҥоһуллубут өйдөбүнньүк плита туруоруллубута. Иккис сүүрүү 2016 с. ыытыллыбыта. Улахан суолталаах история уонна архыып матырыйааллара хомуллубуттара. Кинигэлэр, сурунааллар, брошюралар тахсыбыттара. Сырыы ахсын саҥаттан саҥа история чахчылара арыллаллар. Пробег сүрүн сыала-соруга: Ааллаах-Үүн кыһыл көмүс хостонор бириискэлэриттэн таһаҕаһы таһыыга, дойдуга тиэрдиигэ, Улуу Аҕа дойду сэриитин кэмигэр дьоруойдуу хорсун быһыыны оҥорбут дьону, холхуостары үйэтитии, үүнэр көлүөнэ ыччакка тиэрдии.
Ааллаах-Үүн таһаҕасчыттарыгар анаммыт сүүрүү кыттыылаахтарыгар ситиһии тосхойдун!
Баһылай Посельскай
