Сүүрүү-пробег сэрии сылларыгар таһаҕас таһыытыгар ыраах айаҥҥа сылдьыбыт аҕаларбыт, эһэлэрбит суолларынан ааста. “Ыарахан суол” аатынан биллибит сырыы-айан туһунан Чурапчы физическэй культураҕа уонна спорка институтун спорка отделын салайааччыта, “Хотугу эргимтэ” марафонун икки төгүллээх кыайыылааҕа пробег салайааччыта Василий Васильевич Лукинныын кэпсэттибит.
Пробег сыала-соруга: Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар “Үлэ фронугар” тоҕус көлөһүннэрин тохпут дьону ытыгылаан, кинилэр албан ааттаах суолларын үйэтитэр, кэлэр көлүөнэ ыччат өйдүү-билэ сылдьалларын, умнубакка өйдүү-саныы сылдьалларын туһугар уонна ону таһынан, чөл олоҕу, спорду, маассабай сүүрүүнү сайыннарыыга, ааспыт историяны билиигэ туһуланна. Уһун сиргэ сүүрүү методиката оҥоһулунна.
Сыал-сорук ситиһилиннэ. Нэдиэлэ устата, муус устар 7-13 күннэригэр, 13 уҥмат тыҥалаах быһыйдар бары холбоон 1590-н тахса килэмиэтири оҥордулар. Биирдии киһи күннээҕи сүүрүүлэрэ 15 - 35 км тэҥнэстэ. Урукку Ааллаах-Үүн таһаҕасчыттара күҥҥэ иккилии-үстүү көһү сыарҕалаах атынан ыйы-ыйдаан кэлэллэрэ-бараллара. Биһи аныгы сүүрүктэрбит спортивнай интэриэсттэх, эстафета бэрээдэгинэн иккилии буолан эт-атахтарынан сүүрэн, хардарыта массыыналарга олорсон сырыттылар. Онон, тэтимнэрэ да түргэн.
Хамаанда састаабыгар сүүрүктэртэн ураты, икки аҕам саастаах суруксуттар, кыраайы үөрэтээччи Аким Константинович Татаринов, история учуутала Егор Егорович Петухов уонна урбааньыт, сүүрүк-быһый Родион Иванов өйөбүл быһыытынан бэйэтин кыра “Тойота-Хайс”, итиэннэ, спорт ветераннара Никифор Слепцов "УАЗ" бортовойунан, Василий Лукин омук “4-вд” омук массыыналардаахтар.
Маҥнайгы күн, былааннарын быһыытынан, Ытык-Күөлтэн Чычымахха диэри сүүрбүттэр, олохтоохтор үчүгэйдик көрсүбүттэр. Чычымах дириҥ ис хоһоонноох нэһилиэк эбит. Ыраах айаҥҥа ити суолунан айанныыллар. Ыраах айан аартыгын арыйар сүрүннүүр нэһилиэк быһыытынан биллэр, ол иһин онон барбыттар. Аара массыыналарыгар табыллыбакка, нөҥүө күнүгэр Чурапчыттан атаарыллыбыттар, улуус мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Яков Павлович Оконешников, институт ректора Иннокентий Иннокентьевич Готовцев, ССРС көҥүл тустууга чөмпүйүөнэ Семен Семенович Морфунов алгыстарын ыланнар айаҥҥа туруммуттар.
Ол күн Сулҕаччыга тиийбиттэр, баһылык Артем Германович Степанов олохтоохтору кытта көрсүбүттэр, нэһилиэк историятын кэпсээбиттэр, эбиэттээбиттэр. Киэһэлик 7-8 чаас саҕана Абаҕа нэһилиэгэр баһылык Максим Гаврильевич Семенов көрсөн нэһилиэк историятын сырдаппыт, олохтоохтор ыраах айаҥҥа турунан эрэҕит диэн алгыстарын анаабыттар.
Хонон бараммыт Абаҕа – Уус-Майа хайысхатынан айаннаабыттар, инчэҕэй суол мэһэйи үөскэппэтэх. Киэһэ Уус-Майаҕа тиийбиттэрин Александр Анатольевич Антипин баһылыктаах олохтоохтор памятник-стеллаҕа көрсүбүттэр. Оҕо спортоскуолатыгар түспүттэр. Волейболга табаарыстыы көрсүһүүгэ күрэхтэспиттэр, ирэ-хоро кэпсэппиттэр.
Сарсыҥҥы күнүгэр Уус-Майа – Эльдикан хайысхатынан барыахтаахтарын, Күптэр көрдөһүүлэринэн, Эльдикаҥҥа таарыйбакка, Константин Конастантинович Иванов баһылыктаах Күпкэ тиийбиттэр. Күп - чурапчылар, аммалар олохсуйан олорор, кыра гынан баран, олус көхтөөх эбэҥкилэр нэһилиэктэрэ. Киириигэ турар өйдөбөбүнньүк-стеллаҕа байыаннай-патриотическай “Юнармия” кулууп эдэр байыастара көрсүбүттэр. Ыраах айанныыр дьоҥҥо сэниэ буоллун диэн анаан-минээн кыыл таба этинэн, эһэ сыатынан, эбэҥкилэр чэйдэринэн күндүлээбиттэр. Ыраах айаҥҥа турунар дьоҥҥо уһуннук уонна элбэх күүс-сэниэ биэрэр диэн үгэстээхтэр эбит.
Күптэн салгыы, Солнечнай бөһүөлэгэр тиийбиттэр. Саамай ыраах айаннара онно буолбут. 300-кэ килэмиэтир курдугу айаннааннар, Солнечнайга киэһэ хойут 11 чааска булбуттар. Суоллара уулаах, хаар түһэн, ыарахаттардаах буолбут. Син этэҥҥэ, массыыналара моһуоктаабаккалар, тиийбиттэр. Хойут хараҥаҕа ыраахтан уоттар кылыхачыһһар үһү, чугаһаан кэлбиттэрэ, нэһилиэк баһылыга Светлана Григорьевна Коскина дьаһалтатын үлэһиттэрин, “Юнармия” оҕолорун кытта фонариктарын тыктаран үөрэ-көтө көрсүбүттэр. Кулуупка хоммуттар. Сарсыҥҥы күнүгэр оскуолаҕа оҕолору, нэһилиэнньэни кытта көрсүһүү буолбут. Айана сыалын-соругун билиһиннэрбиттэр.
Солнечнайтан Югоренокка 80-ча км айаннаабыттар. Ол эҥэр барыта хайа, хайалар быыстарынан түһүү-тахсыы. Хаар бөҕө түһэн үллүктээбит. Этэҥҥэ айаннаан, сүүрүктэр ыарырҕаппыттарын билиннэрбэккэ, үлэхтээх сирдэригэр Югоренокка киэһэ 7-8 чаас саҕана тиийбиттэр. 30-тан тахса сыл баһылыктаан олорор бөһүөлэк баһылыга Жанна Павловна Пиманова олохтоохторун кытта истиҥник-иһирэхтик көрсүбүттэр. Югоренок 2004 сыллаахха нэһилиэк быһыытынан эстибит эбит. Бэйэлэрэ мунньахтаан, “самоуправление” быһыытынан олорбуттара ырааппыт. Бөһүөлэк 500-кэ киһилээх. 100-кэ км тэйиччи баар Хабаровскайы кытта кыраныыссалаһан олороллор. Ыраах сири сүүрэн кэлбит сүүрүктэр бэйэлэрин кытта илдьэ барбыт Улуу Кыайыы 80 сылынан, Саха сиригэр көмүс промышленноһын 100 сылынан, сылдьыталаабыт “маршруттарын” бэлиэлэрин Киин болуоссаттарыгар турар көмүһү хостуур памятникка тыл этэн уурбуттар. Югоренокка көмүһүнэн дьарыктанар хас да тэрилтэлэрдээхтэр, нэһилиэнньэни олор көрөллөр-истэллэр. Өрөспүүбүлүкэттэн дотация ылбаттар, бэйэлэрин бэйэлэрэ салайынан олорор бөһүөлэк.
Төннөллөрүгэр эмиэ сүүрэн кэлбиттэр. Югореноктан Уус-Майаҕа диэри 400 км ыраах сири суолларын баттаһа, бириэмэлэрин сүүйээри уонна былаан-графикторыттан хаалымаары, массыыналарыгар олорон айаннаабыттар. Сарсыарда эрдэттэн айаннаан, Уус-Майаҕа түүн 3 чаас саҕана кэлбиттэр. Суоллара Эльдикантан Уус-Майаҕа диэри, сатыы киһи үктэнэр сирэ суох гына барыта уунан туола охсубут. Хойутаабыттара буоллар массыыналыын-байдыын онно хаалан хаалыахтарын сөп кытаанах балаһыанньатын мүччү түспүттэр. Онон кыл-мүччү баран кэлбиттэр. Уус-Майаны булан, хонон баран, Аммаҕа диэри сүүрүүнэн түһүммүттэр.
Амманан эргийбиттэр. Аммаҕа эмиэ көрсөннөр, Дмитрий Петрович Неустроев дириэктэрдээх оҕо спортоскуолатыгар түһэн, сарсыҥҥы күнүгэр Мындаҕаайынан Чурапчыга тиийбиттэр. Мындаҕаайы баһылыга Руслан Григорьевич, солбуйааччыта Петр Петрович Михайлов көрсүбүттэр Петр Петрович аҕата Ааллаах-Үүҥҥэ сылдьыбыт. Кинилэр Мындаҕаайыга айанньыттарга анаан стелла туруорбуттар. Нэһилиэктэн 61 киһи баран кэлбит. Саамай уһуннук итинник ыраах айаҥҥа сэттэ сылга диэри сылдьаллар эбит. Алтынньы ыйтан муус устарга диэри итинник хас да ыйдаах айаҥҥа сылдьаллар эбит. Медосмотру ааспыт, чиргэл, талыы, бэйэлэрин кыанар, сылбырҕа, кыахтаах дьону илдьэ бараллар. Айаннаан иһэн аара хонукт сирдэригэр күрэхтэһэллэр. Чурапчы улууһуттан 600-чэкэ киһи баран кэлбит.
Чурапчыга эргиллэн кэлээттэрин кытта улуус мунньаҕын планеркатыгар эҕэрдэлээбиттэр, махтаммыттар. Маннык баран кэлии өйдөбүнньүккэ, чөл олоҕу пропагандалыырга наадалаах диэн, сүүрүктэр бэйэлэрин этиилэрин киллэрбиттэр.
Эдэр сүүрүктэр, студеннар нэдиэлэ устата хаһан да оҥорботох элбэх “объемнарын” оҥорбуттар. Пробег интэриэһи уонна үрдүккэ дьулуһуу күүрээнин үөскэппит. Бэйэни хонтуруолланыы дневнигин оҥостоннор, күн аайы хастыыны сүүрбүттэрин суруна-бэлиэтэнэ, ырытыыны оҥоро сылдьыбыттар. Маннык пробег дьарыкка киирдэҕинэ түргэнник элбэх “объему” билиннэрбэккэ, чэпчэкитик ыларга, көдьүүстээҕин быһаарбыттар. Ити студеннар уонна ветераннар этиилэринэн. Ыраах сүүрүү кэнниттэн чэпчээбиттэр, ыйааһыннара да түспүт, улахан үлэни уйар буолбуттар. Ону таһынан, историяны билбиттэр-көрөбүттэр, дьону-сэргэни кытта көрсөн, кэпсэтэн өйдөрө-санаалара кэҥээбит. Бары өттүнэн табыгастааҕын туһунан түмүк оҥорбуттар. Кэтэһэн-манаһан турбат сырыы-айан усулуобуйатыгар эмиэ үөрэммиттэр. Бу пробегка эрдэ Омскай студеннара бараары санаммыттар эрээри, туох-ханнык усулуобуйаҕа сылдьыахтаахтарын билэн-истэн баран, ыарырҕатан, аккаастаммыттар. Онон, ылбычча мээнэ киһи санаммат. Хорсун санаалаах дьон баран кэллилэр. Институту бүтэрээччилэр дипломнай үлэлэригэр туһанар санаалаахтар.
Номоххо киирбит Ааллаах-Үүҥҥэ сүүрүүнэн тиийэ сылдьыы сыала-соруга туолла.
Чурапчы института уонна сүүрүүнэн хабыллыбыт улуустар, нэһилиэктэрсалгыы бииргэ үлэлиэхтэрэ, спорка баҕалаах ыччаттар бааллар, үрдүк үөрэх идэтин баһылыылларыгар кыахтар үөскэтилиннилэр.
Баһылай Посельскай
