Бастакытынан – урукку өттүгэр наар эр дьон судьуйалыыра, иккиһинэн – былларыттаҕас быччыҥнардаах уолаттар хапсыһыыларын нарын кыыс сууттуурун сөҕө да, соһуйа да көрөҕүн.
Успуорт күрэхтэһиитэ ыалдьааччылары кырата икки лааҕырга хайытар. Аны туран ыалдьарыҥ ухханыгар сөбүлүүр хамаандаҕар, спортсмеҥҥар “мэһэй-таһай” буолар судьуйаҕа (төһө да сөптөөх быһаарыыны ылыммытын иһин) кыыһыран, кыйыттан-тымтан бараҕын. Ол иһин судьуйаҕа туһуламмыт араас хаһыы-ыһыы бөҕө тахсааччы.
Тустуу судьуйата Виктория Барашкова бүгүн “Кыымҥа” ыалдьыттыыр, онон кини судьуйалааһын ымпыгын-чымпыгын туһунан кэпсээнин истиэҕиҥ.
“Азия оҕолорун” чөмпүйүөҥкэтэ
– Виктория, кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын?
– Чурапчыга төрөөбүтүм эрээри, кыра эрдэхпиттэн (2000 сылтан) Дьокуускайга олоробун. 14-с нүөмэрдээх оскуолаҕа үөрэммитим, оҕо успуорка 3-с нүөмэрдээх оскуолатыгар Николай Крыловка көҥүл тустуунан дьарыктаммытым. Кэлин Олимпийскай эрэллэр училищеларыгар үөрэммитим, 2008 сыллаахха “Азия оҕолоро” оонньууларга бастаабытым. Кэлин тириэньэрим Москубаҕа көһөн – бастаан Москуба уобалаһын аатыттан, онтон киин куорат бэйэтин аатыттан күрэхтэһиигэ кыттар буолбутум.
– Тустуу судьуйата буолар санаа хаһааҥҥыттан баар этэй?
– Элбэх киһи миигиттэн итинник ыйытар. Туста сылдьан судьуйалары мэлдьи көрөр буоллаҕым. Өссө оҕо сылдьан: “Улааттахпына, судьуйа буолуом”, – диэн санааламмытым. Кинилэр дьоһуннук, холкутук тутта-хапта сылдьалларын ымсыыра көрөрүм. Уонна оттон тустуу эйгэтигэр мэлдьи сылдьар санаа баһыйа туттаҕа дии.
Устудьуоннуу сылдьан биһигини үөрэппит, күрэхтэһиилэргэ судьуйалыылларын өрүү көрөр Николай Николаевка, Василий Уйгуровка тиийэн: “Тустуу судьуйата буолуохпун баҕарабын”, –диэбитим. “Сөп, үчүгэй, кэлээр”, – диэбиттэрэ. Бастаан устудьуоннар күрэхтэһиилэригэр судьуйалаабытым, итинтэн барыта саҕаламмыта.
Тосту-туора дьарык буолбатах
— Күрэхтэһиилэр иннилэригэр долгуйаҕын дуу?
– Хас биирдии көбүөргэ тахсыы иннигэр долгуйабын. Олус эппиэтинэстээх дьыала буоллаҕа дии. Эн хайдах туттаргын-хаптаргын, быһаарыы ыларгын көрөөччүлэр эрэ буолбакка, кэллиэгэлэриҥ, тустуу исписэлиистэрэ, тириэньэрдэр көрөллөр. Онон көбүөргэ син биир спортсмен курдук хомуна-дьиминэ туттан, өйгүн-санааҕын сааһыланан тахсаҕын.
– Урукку өттүгэр кэрэ аҥаардар бөҕөстөр хапсыһыыларын сууттаабаттар этэ, онон эн көбүөргэ судьуйалыырыҥ бэрт сонуннук көстөр.
– Оҕо сылдьан тириэньэрим сиэксийэтигэр соҕотох кыыс этим. Москубаҕа да ити хатыламмыта, онон эр дьон хапсыһыыларын сууттууру кыыска тосту-туора дьарык курдук ылымматаҕым.
– Тустуу судьуйалара ордук чуолаан ханнык түгэннэргэ сыыһа-халты быһаараллар эбитий?
– Судьуйа робот буолбатах, онон сыыһа-халты сууттааһын түгэнэ син тахсыталыыр. Аныгы үйэҕэ ханнык баҕарар таһымнаах күрэхтэһиигэ видеокамера баар, онон мөккүөрдээх түгэҥҥэ уопсай сүбэнэн сиэрдээх быһаарыы ылыныллар. Мөккүөрдээх түгэн биир үксүн хардарыта кимиилээх хамсаныылары оҥорууга, утуу-субуу бырахсыыга тахсааччы. Холобур, бөҕөс атахха киирэр, ону утарылаһааччыта хам кууһан баран, үрдүнэн быраҕан күдээритэр. Дьэ, манна элбэх түгэн учуоттанар. Атахха киирбит бөҕөс эпсэри туппут илиилэрин араарбыт дуу, суох дуу? Утарылаһааччытын хамсаныытын толору хонтуруоллаан, син биир табыгастаах балаһыанньаҕа сылдьыбыт дуу, суох дуу? Итини барытын көбүөргэ быһаччы үлэлии сылдьар судьуйа табыгастаах балаһыанньаҕа туран, олорон, сытан көрүөхтээх-истиэхтээх.
Поло ырбаахы, бүрүүкэ
– Путбуол судьуйалара сүүрүүгэ эҥин анал нуорма туттараллар, 45 саастарыгар диэри оонньуулары сууттуур бырааптаахтар. Оттон тустууга?
– Мин билигин да эрчиллэбин, дьарыкпын быраҕа иликпин. Тустуу судьуйаларыгар сүүрүү-көтүү нуорматын туттарыы диэн суох. Кинилэр 60 саастарыгар диэри хапсыһыылары сууттуохтарын сөп.
– Бэйэҥ сөбүлээн туттар свистоктааххын дуу? Эбэтэр күрэхтэһии иннигэр саҥаттан саҥа свистоктары түҥэтэллэр дуу?
– Свистоктары түҥэтии диэн суох, бэйэбит ылынабыт. Хас биирдии судьуйа сөбүлээн туттар свистоктаах. Ол быһыытынан миэхэ эмиэ баар. Судьуйа икки свистоктаах буолуохтаах. Биирэ – саппаас.
– Урут судьуйалар маҥан ырбаахыны, ыстааны кэтэллэрэ. Онтон хаалтыстана, бинсээктэнэ сылдьыбыттаахтар. Кэлин кылгас сиэхтээх поло-ырбаахыны, курдаах бүрүүкэни кэтэр буоллулар. Эн судьуйа хайдах пуорматын сөбүлүүгүнүй?
– Кырдьык, судьуйалар от күөх хаалтыстана, бинсээктэнэ сылдьыбыттара. Мин итини олус сөбүлээбитим. Судьуйалар быдан дьоһуннук, официальнайдык көстөллөрө. Ол гынан баран ити пуорманы көбүөргэ хамсанарга-имсэнэргэ табыгаһа суох диэн сөбүлээбэтэхтэрэ.
2015 сыллаахха тустуу үс көрүҥэр аан дойду чөмпүйэнээтэ Эмиэрикэ Лас-Вегас диэн куоратыгар ыытыллыбыта. Ити күрэхтэһиигэ судьуйалар пуормалара уларыйбыта. Кинилэр көбүөргэ – кылгас сиэхтээх поло-ырбаахылаах, бүрүүкэлээх тахсыбыттара. Онон кэнники үс сылга UWW (Тустуу холбоһуктаах эйгэтэ – Тустуу аан дойдутааҕы федерацията 2014 сылтан бэттэх итинник ааттанар) ыытар күрэхтэһиилэрин судьуйалара итинник пуормаламмыттара. Билигин судьуйа пуорматын тигэр пиирмэ эрэ уларыйыан сөп. Ол курдук соторутааҕыта UWW судьуйаларын пуорматын “Nike” пиирмэ оҥорор буолбут.
– Сорох спортсмен араас бити-билгэни итэҕэйээччи. Оттон эн тус бэйэҥ туох эмэ үгэстээххин дуу? Холобур: “Ааспыкка бу поло-ырбаахынан эбэтэр бачыыҥканан судьуйалыы тахсыбыппар айдаан буолбута, онон уларытабын”, – эҥин диэн курдук.
– Чопчулаабаппын гынан баран, тус бэйэбэр итинник үгэс баар. Итинниги психология ньыматын курдук өйдүөххэ сөп. Этэн аһарбытым курдук хас биирдии күрэхтэһиигэ бэлэмнэниэххэ, өйү-санааны сааһыланыахха наада. Итини таһынан “дьоллоох” пуормаҕын кэттэххинэ, көбүөргэ эрэх-турах санаалаах тахсаҕын.
Ыгыыны-түүрүүнү тулуйуохтааххын
– Тустуу судьуйаларыттан кимнээҕи чорбото тутуоҥ этэй?
– Бастатан туран, Николай Николаевы. Кини көмөтүнэн судьуйа буоллаҕым дии. Аан дойду кылаастаах судьуйа Аркадий Тастыгин биһигини, эдэр судьуйалары, мэлдьи үөрэтэ-такайа сылдьар, бары ымпыгы-чымпыгы ылбаҕай, өйдөнүмтүө тылынан быһааран биэрэр. Өссө Пермтэн ыҥырыллан кэлэн Саха сиригэр ыытыллар Арассыыйа, аан дойду таһымнаах күрэхтэһиилэргэ судьуйалар куорпустарын салайар Солтан Засеевы бэлиэтиибин. Кини эмиэ наар үөрэтэ, быһаара сылдьааччы. Көбүөртэн тахсыбытыҥ кэннэ Солтан Сергеевич тута хайдах үлэлээбиккин ырытан, сыыһаҕын-халтыгын ыйан биэрээччи.
– Хапсыһыы кэмигэр тириэньэр-сөкүндээни үүрбүт түгэннээххин дуо?
– Итинник түгэннэр бааллара, олору чопчулуу сатаабаппын. Тириэньэр-сөкүндээн сиэри таһынан быһыыланар, ыһыытыыр-хаһыытыыр буоллаҕына, киниэхэ маҥнай араҕас карточканы көрдөрөҕүн. Ити аата киниэхэ сэрэтии бэриллэр. Итиннэ да уоскуйбатаҕына, кыһыл карточканы көрдөрөҕүн. Ити кэнниттэн кини көбүөргэ чугаһыа суохтаах. Хапсыһыы диэн тыҥааһын, өрө күүрүү. Тириэньэрдэр, биллэн турар, иитиллээччилэригэр ыалдьаллар, ыһыытыыллар-хаһыытыыллар. Көрөөччүлэр да итинтэн хаалсыбаттар. Итинник психологическай ыгыыны-түүрүүнү, ыһыыны-хаһыыны судьуйа тулуйуохтаах.
– Көбүөргэ сылдьан дьон ыһыытын-хаһыытын истэҕин дуу? Эбэтэр туох баар болҕомтоҕун бөҕөстөргө уураҕын дуу?
– Дьон тугу хаһыытыырын истээччибин. Кинилэр бэйэлэрин бөҕөстөрүгэр ыалдьаллара биллэр буоллаҕа. Итинник түгэҥҥэ судьуйа холкутуйара, бары болҕомтотун бөҕөстөргө уурара ордук.
– Көбүөргэ сырыттаххына, араас малы-салы, былаастык бытыылкалары эҥин тамнаабыт түгэннэрэ баара дуу?
– Көбүөргэ судьуйалыыр кэммэр итинник түгэннэр тахсыбатахтара. Инники өттүгэр тамныыллара дуу? (күлэр).
Мэлдьи үөрэтэбит да, үөрэнэбит да
– Көбүөр кытыытыгар олорор судьуйалар нуктаан эбэтэр атыҥҥа аралдьыйан, хапсыһыы хаамыытын харгыстаабыт түгэннэрэ баара дуу?
– Итинник түгэннэр тахсыахтарын сөп. Биһиги судьуйаларбыт – тириэньэрдэр. Онон атын көбүөргэ бэйэлэрин иитиллээччилэрэ таҕыстаҕына, болҕомтолоро ыһыллара чуолкай.
– Эйиэхэ сааммыт түгэннэрэ бааллара дуо?
– Бааллара. Ол кэнниттэн: “Бырастыы гын, ыалдьарым ухханыгар сыыһа тылласпыппын”, – диэн көрдөһөөччүлэр. Итини мин өйдүүбүн. Мөккүөрдээх түгэн таҕыстаҕына, видео-устууну хайаан да көрөбүн, кэллиэгэлэрим этиилэрин болҕойон истэбин. Сорох өйдөммөт түгэҥҥэ сүрүн судьуйаҕа баран чуолкайдаһааччыбын.
– Бэйэҥ да мэлдьи үөрэнэ, уларытыылары үөрэтэ сырыттаҕыҥ?
– UWW быраабылалара кэмиттэн кэмигэр уларыйаллар. Ол уларыйыылары Арассыыйа тустууга федерацията иһитиннэрээччи, тарҕатааччы. Уонна оттон күрэхтэһиигэ тустууктары эрэ көрбөппүн, судьуйа хайдах үлэлиирин эмиэ көрөбүн.
Категорияларын үрдэтэр судьуйаларга аналлаах сэминээрдэр ыытыллааччылар. Онно араас видео-түгэни көрүү, тургутук толоруу буолар. Сэминээр кэнниттэн тута күрэхтэһии саҕаланааччы, онно судьуйалар категорияларын бигэргэтиэхтээхтэр.
– Тыҥааһыннаах түгэҥҥэ судьуйа үөхсүөн, маатыралыан сөп дуо?
– Суох, судьуйа хайа да түгэҥҥэ үөхсүө, маатыралыа суохтаах. Кини, төттөрүтүн, тыҥааһыннаах түгэн тахсыбатыгар кыһаныахтаах, айдааны бэйэтэ күүркэтиэ суохтаах. Ыһыытыы-хаһыытыы, үөхсэ сылдьар тириэньэр-сөкүндээҥҥэ сэрэтии биэрэн хайаан тыҥааһыннаах түгэни намыратыахха сөп. Судьуйа сүрүн эбээһинэһэ – хапсыһыыны көрүү-истии, тустууктары кытта үлэлээһин. Онон кини тириэньэрдэри кытта тэҥҥэ этиһии, үөхсүү таһымыгар тиийиэ суохтаах. Судьуйа бэйэтэ маатыралаан-хайаан, сиэрэ суох быһыыланан бардаҕына, айдаан өссө дириҥиир буоллаҕа дии.
“Эн – судьуйаҕын, бу эйгэттэн туораама”
– Хас да сыллааҕыта Дмитрий Коркин аатынан турнирга Норавард Арустамян диэн дьахтар судьуйалаабыта. Роман Дмитриев кэриэһигэр турнирга Кореяттан судьуйа кыыс баара. Кинини кытта сиэп төлөпүөнүн “тылбаасчытын” көмөтүнэн кэпсэппиттээхпин. Уруккута туста сылдьыбыт кыыс эбит этэ, Азия күрэхтэһиилэригэр ситиһии бөҕөлөрдөөх. Эн судьуйалыыр кэрэ аҥаардары билэттиир буоллаҕыҥ?
– Арустамян билигин судьуйалаабат, Арассыыйа тустууга федерациятыгар улахан дуоһунастаах. Ол Корея кыыһын кытта мин эмиэ кэпсэппитим. Тустар эрдэхпинэ, Бурятияҕа Юлия Бумбошкина диэн аан дойду кылаастаах судьуйа баара. Москубаҕа Арменияттан төрүттээх, урут эмиэ туста сылдьыбыт кыыс судьуйалаан эрэр диэбиттэрэ. Кинини көрсө иликпин.
– Эн дьахталлар күрэхтэһиилэригэр эмиэ судьуйалыыр буоллаҕыҥ?
– Суох, эр дьон күрэхтэһиилэригэр эрэ судьуйалыыбын. Тус санаабар, эр дьон хапсыһыытын сууттуур быдан чэпчэки: бырахсыы эҥин барыта лоп бааччы оҥоһуллар.
– Икки сыллааҕыта Арассыыйа успуордун маастара буолбуккун. Өссө да эдэргин дии, күрэхтэһиилэргэ кыттыаххын сөп этэ.
– Бу сылга Москубаҕа ыытыллар устудьуоннар күрэхтэһиилэригэр кыттаары гыммытым. Ону элбэх дьон (холобур, Солтан Засеев): “Эн – судьуйаҕын, бу эйгэттэн туораама”, – диэбиттэрэ. Итини ылыммытым, бэйэм да итинник санаалаахпын.
– Кэргэннээххин дуо?
– Суох. Кэллиэгэлэрим күлэ-оонньуу: “Вика, кэргэннэннэххинэ, онно-манна айанныырыҥ, биһигини кытта бииргэ сылдьарыҥ тохтуо”, –диэччилэр. Олох көрдөрөн иһиэ буоллаҕа.
– Туох ыра санаалааххыный?
– Мин – Арассыыйа категориялаах судьуйабын. Инникитин аан дойду категориялаах судьуйа буолуохпун, Олимпийскай оонньууларга тиийэ судьуйа быһыытынан үлэлиэхпин баҕарабын. Аан дойду таһымыгар ыытыллар күрэхтэһиилэргэ бары хамаандалары кытта аангылыйа тылынан саҥарыахтааххын, онон ити өттүгэр эмиэ өрө тардыныахтаахпын.
– Виктория, кэпсээниҥ иһин барҕа махтал! Ыра санааҥ туоллун, үрдүктэн үрдүк чыпчааллары дабайан ис!
Кэпсэттэ Федор РАХЛЕЕВ.
Александр НАЗАРОВ хаартыскаҕа түһэриитэ
