Олохторун, үлэлэрин физкультураҕа уонна спорка анаабыт, бэрт үчүгэйдик билэттиир, алтыспыт киэн туттар дьоммуттан. Кинигэлэр хаартыскларынан байытыллан киэркэйбиттэр. Өй-санаа сайдан, усулуобуйа тупсан, кинигэни суруйан таһаарыыны тулуппат буолбуттара кэрэхсэниэн эрэ сөп.
Анал үөрэхтээх хайыһар бастакы тренерэ
“Холобур буолар олоҕуҥ сырдыкка угуйа туруо” Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренерэ Иван Николаевич Попов туһунан кинигэни оҕолоро Дмитрий Иванович Попов, Анна Ивановна Макарова (Попова) хомуйан, бэлэмнээн “Дани-Алмас” тэрилтэҕэ 220 страницалаах кинигэни 80 экземплярынан бэчээттэтэн таһаартардылар. Аан тылы тапталлаах кэргэнэ Мария Федоровна Попова, киириитин Чурапчы улууһун баһылыга Андрей Тимофеевич Ноговицын, Кытаанах нэһилиэгин баһылыга Егор Николаевич Потапов, В.С. Яковлев-Далан аатынан орто оскуола дириэктэрэ Вячеслав Михайлович Яковлев, Т.М. Каженкин аатынан Арыылаах орто оскуолатын дириэктэрэ Владислав Романович Скрябин суруйбуттар. 86 киһи ахтыыта киирбит.
Иван Николаевич Поповка өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан хайыһар спордугар үтүөлээх тренерин аата 1975 сыллаахха иҥэриллибитэ. Эдэр-эмэн саастарыгар билисэпиэккэ, хайыһарга өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр бастаталыыр, миэстэлэһэр спортсмен бэрдэ этэ. Хайыһарга маастарга кандидат. Төрөөбүт-үөскээбит холхуоһун комсомольскай тэрилтэтигэр сэкэрэтээрдээбитэ. Кэлин партийнай тэрилтэни салайбыта. 1966-68 сыллардаахха Москваҕа тренердэр оскуолаларын бүтэрэн кэлээт, дойдутугар Чурапчы Кытаанаҕын оскуолатыгар физкультура учууталынан, онтон хайыһар тренеринэн пенсияҕа тахсыар диэри үлэлээбитэ. Кытаанах хайыһар “уйатынан” буолбута. Спортоскуола хайыһарга филиалын астарбыта, оройуон атын нэһилиэктэрин оҕолорун интэринээккэ олордон бары билиитин, сатабылын ууран дьарыктаабыта. Сааһын тухары арыгыга-табахха чугаһаабатах буолан үлэ үөһүгэр сылдьара. Сүрүн болҕомтону бэрээдэктээх буолууга, күннээҕи режими, чөл олоҕу тутуһууга, эрчиллии методикатыгар, күрэхтэһиигэ бэлэмнэниигэ, хайыһары маастааһыҥҥа, сатаан таҥныыга уурара.
Маҥнайгы көлүөнэ күүстээх хайыһардьыттар, ол иһигэр, быраата Гаврил Попов, доҕоро Павел Скрябин, ыала Николай Захаров, Александра Куличкина, Клара Неустроева, Екатерина Новгородова, Галина Дьячковская, Софья Сорокоумова, курдук спорду өрө туппут кыргыттар Иван Николаевич илиитин иһинэн ааспыттара. Николай Васильевич күн-бүгүнүгэр диэри Россия, аан дойду хайыһарын суолларыгар кыырайа көтөр. Кытаанах хайыһардьыттара бырааттыы Аркадий, Ким Вячеслав, Макар Тимофеевтар, Петр, Дмитрий, Василий, Алексей Барашковтар, Олег, Гаврил Парвфеновтар, эдьиийдии-балыс Сардаана, Александра Захаровалар, Иван Коркин, Алексей Терютин, Михаил Владимиров, Павел Матвеев уо.д.а. ааттара оройуоҥҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ дуораһыйбыта. Үгүс көлүөнэ күүстээх хайыһардьыттара Кытаанахха түмсэн эрчиллэн-бэлэмнэнэн бараллара. Ис Дьыала отделларын зонатааҕы күрэхтэһиилэрин хас да төгүллээх кыайыылааҕа Егор Гоголев уһаарыллыбыта. Бэйэтин кэмигэр иннигэр кими да түһэрбэтэх марафонец, күүстээх хайыһардьыт Афанасий Петрович Илларионов эмиэ Иван Николаевиһы өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр бэлэмнээбитинэн бэйэтин тренеринэн билинэр.
Дэгиттэр буолан, тустууга дьарыктаабыт олохтоох ыччаттартан Михаил Друзьянов, Семен Морфунов, Афанасий Захаров ССРС спордун маастардарынан, Дмитрий Кузьмин , Егор Местников маастарга кандидаттарынан буолуталаабыттара, Сойуус, Россия уолаттарыгар, ыччаттарыгар бастыыллара. Ыччаттарга ССРС бастакы чөмпүйүөнэ Алексей Ермолаев эмиэ бэркэ хайыһардыыра, холхуоһын хамаандатын ситиһиилээхтик көмүскүүрэ. Иван Николаевич көҕүлээн спорду өрө тутар Кытаанах, Арыылаах нэһилиэктэригэр кыһыҥҥы хайыһар манеһа, спортивнай саалалар тутуллубуттара, өрөспүүбүлүкэ хайыһарга күрэхтэһиилэрэ ыытыллыылара үтүө үгэскэ кубулуйда.
Булт соноруттан - тустууга
Көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, Саха сирин сэттэ төгүллээх чөмпүйүөнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, “Бочуот Знага” уонна “Үлэ Кыһыл Знамя” уордьаннар кавалера, Уус-Алдан, Амма, Чурапчы улуустарын, алта нэһилиэктэр бочуоттаах олохтооҕо, 88 саастаах Максим Николаевич Сибиряков “Олоҕум оҥкула” диэн кинигэтэ болҕомтону ылар гына суруллубут. Тулагы нэһилиэгин баһылыга Егор Гаврильевич Попов аатырбыт бөҕөс эт илиитинэн хайдах суруйбутунан, бэйэтэ кэпсии олорорун курдук, биир да тылы, этиини көннөрбөккө, “Медиа-Холдинг” тэрилтэ типографиятыгар 200 экземплярынан таһаартарбыт. 243 страницалаах. Кинигэ Максим Сибиряков бэйэтинэн кэпсии олорорун санатар буолан, өйдөнүмтүө, ааҕарга кэрэхсэбиллээх.
Төрөөбүт сирин-уотун, оҕо сааһын, оскуолатааҕы, училищетааҕы кэмнэрин, тустууга маҥнайгы холонууларын, хоту учууталлаабытын, булт абылаҥын, тустууга уһаарыллыыны, хайдах кэргэннэммитин, университекка студеннаабыт сылларын, саха биллиилээх тустууктарын туһунан, хайдах баарынан, киэргэппэккэ, кэбэҕэстик өйдөнөр гына, уран сахалыы тылынан суруллубут буолан, тартарыылаахтык ааҕыллар.
Киһи сөҕөрө – былыргы үйэтээҕи алаастар, үрүйэлэр, күөллэр ааттарын, дьоннору хос ааттарыгар тиийэ, быдан өрдөөҥҥүтэ буолуталаабыт түгэннэри, үһүйээннэри, адьас, бу баардыы өйдүүр.
Төрөөбүт сиргэ-дойдуга дириҥ таптал тыына илгийэр. Максим Николаевич Мырылаҕа баар Кэниэдэ үрэхтэн төрүттээх-уустаах. Түөрт саастаах обургу уолу ийэтин эмэриттэн араараары эмиийин оҕо сааҕынан биспиттэриттэн сиргэнэн чугаһаабат буолбут. Оччотооҕу дьахталлар уонтан тахсалыыта, уон тоҕуста эҥин оҕолоноллор эбит да, биир-икки эрэ оҕону улаатыннараллара үһү. Олор быыстарыгар, Максим тоҕуста оҕоломмут ийэтин батан, тэтиэнэх буолан үйэтэ уһаабыт. “Оҕону сиир абааһыттан куоттаран” “Ханаас” диэн ыҥыраллара үһү. Ол аатын сүүрбэтин туолуор диэри илдьэ сылдьыбыт. Үрэх баһыгар эмп-том суох сиригэр улахан да дьон 50 саастарыгар тиийбэттэр эбит.
Максим тэҥ саастыы уолаттарын тустан тулуталаабат. Көтөҕөн ылан быраҕаттыыр. Биир дьээбэ албастаах – утарылаһааччыта куустаҕына, өсөһөн ырычаахтаһа сылдьан, уҥа диэки халбарыйан охторор. Чурапчы педучилищетыгар иккис курсу бүтэрээри сылдьан ити албаһынан Хатылы ыһыаҕын хапсаҕайыгар улахан дьону бүдүрүтэлээн, тустууга бастакы холонуутугар аан бастаан чөмпүйүөн аатын ылбыт. Бэйэтин айылҕата, итиэннэ, тимири кытта тиниктэһэн, илиитигэр күүс эбиллибитэ туһалаабыт. Онтон, училищены бүтэрэр сылыгар оройуон абсолютнай чөмпүйүөнэ буолан, “Чурапчы тустууга” аат иҥэн, биир дойдулаахтара кыайыыны эрэ эрэйэр буолбуттар.
Дипломнаах учуутал быһыытынан, үөрэх Министиэристибэтин дьаһалынан Орто-Халыма Андрюшкинотыгар учууталлаабыт да, учуутал үлэтигэр санаата сыппат буолан, ахтылҕаннаах алааһыгар Кэниэдэҕэ эргиллэн, астына-дуоһуйа түүлээххэ бултаабыт.
1956 сыл ахсынньытыгар тренер Дмитрий Петрович Коркин ыҥыртаран ылан “тустуу олоҕун, оннооҕор майгытын туура уларыппыт”. Тустуунан эрчиллэр туһуттан оройуон кииниттэн чугас Мугудайга учууталын үлэтин булан биэрбиттэрин аккаастаабатах. Ол сылдьан, 1958 сыллаахха көҥүл тустууга Саха сирин чөмпүйүөнүнэн буолар. Шура диэн ыанньыксыт кыыһы хараҕа таптыы көрөн, холбоһоллор. “Лыбынтах” ферматыгар олороллор, кэргэнигэр көмөлөһөр. Салгыы үүнэр-сайдар санаалаах эдэр киһи СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар ветеринар идэтин үөрэҕэр туттарсан киирэр. Тренер Николай Николаевич Волковка эрчиллэр. Тустуунан салгыы дьарыктанан, тустуук Сибиряков аата Саха сирин үрдүнэн дуораһыйбыта. Шуратынаан 37 сыл бииргэ олорбуттара, биэс оҕоломмуттара.
Күннээн сылдьан 177 см үрдүктээх, 87 кг ыйааһыннаах Максим Сибиряков Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатыгар сэттэ сыл сылдьыбыта. Саха сиригэр үс сүүсчэкэтэ тустубута, ол былаһын тухары биир-икки эрэ хотторуулаах. Республика чемпионаттарыгар биирдэ да хотторботоҕо. ССРС 24 куораттарыгар тустубута. 125 төгүл көбүөргэ тахсан, сүүс биирдэ кыайыы үөрүүтүн биллбитэ, сүүрбэ түөрт төгүл хотторуу хомолтотун амсайбыта. ССРС “Локомотив” обществотын чөмпүйүөнэ, Россия тыатын сирин тустууктарын үрүҥ көмүс призера, Дальнай Восток уонна Сибиир икки төгүллээх чөмпүйүөнэ. 79-87 киилэҕэ Казахстан, Киргизия, Узбекистан, Таджикистан сүүмэрдэммит хамаандаларын бастакы нүөмэрдээх тустууктарын кыайталаабыта. Тустуу диэни көрө илик, 24 сааһыгар аан бастаан көбүөргэ үктэммит “тоҥ” уолга дьоһун көрдөрүүлэр!
Уу-сахалыы куттаах буолан
“Дойдум дьоно” кинигэни Д.П. Коркин иитиллээччитэ, көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, ССРС Сэбилэниилээх Күүстэрин үс төгүллээх чөмпүйүөнэ, ССРС Оборонаҕа Министиэрситсибэтин Кубогын икки төгүллээх хаһаайына, Украинскай ССР икки төгүллээх чөмпүйүөнэ, Латвийскай ССР сайыҥҥы Спартакиадатын чөмпүйүөнэ, ССРС Оборонаҕа Министиэристибэтин “Эҥкилэ суох сулууспа иһин” мэтээлин I-II-III степеннэрин толору кавалера, РФ Ыксаллаах быһыыга-майгыга Министиэристибэтин “Үтүөлэрин иһин” анал бэлиэтин хаһаайына, Таатта улууһун бочуоттаах гражданина Гаврил Иванович Каприн таһаартарда. Тахсыбыт ахсаана 50 экземпляр, 203 страницалаах, сэттэ түһүмэхтэн турар кинигэни Гаврил Иванович, киирии тылынан аспыт “Таатта” хаһыаттан Нил Самуилович Иовлевтан уонна икки-үс ыстатыйалартан ураты, бүтүннүүлэрэ тус бэйэтин суруйуулара, бэлиэтээһиннэрэ.
Кинигэ Чурапчыга педучилищены бүтэрэн нуучча тылын учууталын идэтин ылбыт, эдэр сааһыгар ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыт ийэ оҕотугар тапталыттан саҕаланар. Көрөр киһитэ суох буолан интэринээккэ олорор начаалынай кылаас киһитэ Ганя балыыһаҕа сытар ийэтиттэн киинэ харчыта ылан барарын, бэйэтин Чурапчытааҕы сылларын ийэтин кытта ситимнээн олус күндүтүк саныыр.
Биир көлүөнэ аатырбыт бөҕөстөрүн Роман, Гаврил Дмитриевтэри, Владимир Андросовы, Александр Аргунову кытта Чурапчыга оскуола-интэринээккэ “биир томторго олорор, үөрэнэр чиэскэ тиксибитин”, улуу тренер Коркинҥа, Константин Сергеевич Постниковка иитиллибитин, үөрэммитин, Суорун Омоллоон, Мандар Уус, Илларион Федосеев курдук Таатта чулуу дьонун кытта алтыспытын дьолунан ааҕынара сиэрдээх.
Кинигэни таһаарааччы Юрий Алексеевич Троев уонна кинигэ эрэдээктэрэ Александр Васильевич Васильев - Көрдүгэн: “Улуу Кыайыы 75 сыла улахан үбүлүөйдээх 2020 сылга таһаарбыт кинигэлэрбититтэн суруллубут ис хоһооно дириҥинэн, сахалыы сайаҕас санаатынан, хабар эйгэтэ киэҥинэн, киэргэтэр хаартыската элбэҕинэн, ааҕааччыга сонун билиини биэриэхтээҕинэн уонна ааптар үлэтин туһугар олус кыһаллыбытын үрдүктүк сыаналаан, “Бастыҥ кинигэ” диэн ааты биир санаанан иҥэрэбит”,- диэн Туоһу Сурук анаабыттар.
Гаврил Иванович Каприн тулаайах үөскээбит буолан, ийэтин, аҕатын, төрүттэрин, Таатта биллиилээх дьонун, Чурапчыга оскуола-интэринээттээҕи сылларын, тустуу, олох-дьаһах, үлэ-хамнас тустарынан анаарыылара, “Арай биирдэ” түгэннэр үтүө санааны саҕар, толкуйдатар дириҥ көрүүлэрдээхтэр, ураты ис хоһоонноохтор. Бу туһунан Гаврил Ивановичтыын кэпсэттибит:
- - Гаврил Иванович, тулалыыр эйгэҕэ, дьоҥҥо үтүө санаа хантан түстэммитэй дии саныыгын? - “Чурапчыга интэринээт-оскуолаҕа сырыттахпына баспытааталларбыт кыһамньыларыттан, Пааша-маама минньигэстик, тотоойутук аһатарыттан, иллээхтик, түмсүүлээхтик үөрэммиппититтэн, дойдубуттан тэйэн, омук дойдуларыгар тиийэн күннэтэ Тааттабын, Чурапчыбын, доҕотторбун ахтар-саныыр түгэннэрбиттэн буолуохтарын сөп”
- - Сахалыы куту, өйү-санааны илдьэ сылдьыыҥ туһунан? – “Мин санаабар, кут, тыл, өй-санаа сахалар ортолоругар сылдьан, ыһыахтартан алгыстанан, аал-уоту аһатыыттан, саха дьоно күннээҕи тутта-хапта сылдьалларын көрөн улаатаммын, сахалыы саҥаны күннэтэ истэ, көрө сылдьар киһиэхэ саха сиэринэн баара буолуо”
- - Тустуу суолтата эн көрүүгэр?- “Тустуу суолтата араас кэмнэргэ атын-атын, тус-туһунан эбит. Биһиги саҕана Д.П. Коркин тустуунан хас эмэ сүүһүнэн оҕону үрдүк үөрэхтэргэ ыытан, үлэһит дьон буолалларын ситиспит эбит. Олох тупсан истэҕин аайы тустуу суолтата уларыйан испит эбит. Тустуунан киэн туттуу, дьон-сэргэ биһирэбилэ, киэн туттуута баар буолуута. Онтон бүтэһигэ – тустуу курдук араас дьарык элбээн, ыччат кэлэрэ-барара кэҥээн, билиитэ-көрүүтэ үрдээн, тустууга болҕомто аччаан иһэр”
- - Үлэҕэ-олоххо сыһыан туһунан? – “Үлэҕэ-олоххо сыһыаны политика, экономика оҥорор буолан эрэр. Хамнастаах үлэни булуу, быыбарынан олох оҥостуу, ким харчылаах салайара, мөҕөрө-этэрэ баар буолла. Быыбар саха дьонугар аймахтаһыыны өрө тутар буолан, нэһилиэктэргэ дьон хайдыһыыта тахсара”
- - Дьоҥҥо, ыччакка тугу сүбэлиэҥ этэй? – “Биирдиилээн түгэннэргэ бэйэм санаабын этиэхпин сөп. Онтон ыччаттарга туһаайан, кытаатан үөрэниҥ, арыгыга-табахха сыстымаҥ, куһаҕаны уонна үчүгэйи арааран өйдүүр буола олох олороллоругар баҕарыам этэ”
- - Тус олоххор махталыҥ? – “Орто Дойдуга, Сахам сиригэр, Тааттабар, Ытык-Күөлбэр, бэйэм түөлбэбэр оҕо төрөтөн, улаатыннаран, сиэннэр сүүрэкэлииллэрэ тус олоҕум буоллаҕа дии – онно махталым куруутун баар”
Дьэ, Гаврил Иванович кинигэтэ маннык бигэ туһаайыыларынан, санааларынан салайтаран суруллан таҕыстылар. “Спорка улахан ситиһии күүс, өй, дьулуур, тулуур баар буоллахтарына эрэ ситиһиллэр. Гаврил Ивановичка бу хаачыстыбалар толору бааллар. Туруоруллубут сыалын, сүктэриллибит эбээһинэһин чиэстээхтик толороругар эрэнэбин”,- диэн Олимпийскай чөмпүйүөн Роман Михайлович Дмитриев, эбэтэр, эмиэ Олимпийскай оонньуулар, аан дойду үс төгүллээх чөмпүйүөнэ Анатолий Белоглазов: “Гаврил Каприн миэхэ күүстээх спарринг-партнер этэ, улахан махталлаахпын!”,- диэн чугастык билинэн этиилэрэ Гаврил Иванович киһи уонна бөҕөс быһыытынан хаачыстыбаларыгар толору сөп түбэһэллэр.
Эт-хаан сайдыытын өрө тутан
“Чэгиэн кэскил туһугар” диэн физкультура учууталларыгар анаммыт бэртээхэй кинигэни Виктор Семенович Дьяконов хомуйан, 279 старницалаан, 300 экземплярдаан “Сайдам” издательствоҕа таһаартарда. Чурапчы улууһун баһылыга Андрей Тимофеевич Ноговицын, Ил Түмэн депутата Михаил Дмитриевич Гуляев, улуус үөрэххэ салаатын начальнига Юрий Павлович Посельскай уонна Виктор Семенович Дьяконов аан тылын суруйбуттар. “Сырдык ааттарыгар сүгүрүйэн”, “Аҕа көлүөнэ үтүө алгыһынан”, “Үйэлээх утум салҕанар”, “Үөрэх, сайдыы, киэн туттуу” түһүмэхтэргэ 90-ча физкультура учууталлара киллэриллибиттэр. Арааһа, өрөспүүбүлүкэҕэ физруктар туһунан маҥнайгы кинигэ. Онон, суолтата оччонон улахан.
Кинигэ бэчээттэниитин улуус үөрэххэ салаата үбүлээбит. Бу туһунан үөрэх управлениетын начальнига Юрий Павлович Посельскай санаатын кытта үллэһиннэ:
- - “Быйыл биллэриллибит Доруобуйа сылыгар биир идэлээхпит Виктор Семенович улахан бэлэх оҥордо. “Спорт туонатынан” биллэр спортивнай Чурапчыга кылааттарын киллэрбит үс көлүөнэ физкультура учууталлара сырдатылыннылар. Кинигэ уникальнай. Ханнык баҕарар спортсмен оҕо уһуйааннарыгар, оскуолаларга аан бастаан эт-сиин сайдыытын, чэбдигириини ааһар. Онуоха физкультура учууталларын, инструктордар, тренердэр кылааттара сүҥкэн. Кинигэбит сүрэхтэниитин онлайн-ситиминэн улууспутугар оҥордубут. Онно нэһилиэнньэбит, биһи эйгэбит үлэһиттэрэ үөрүүнэн ылыммыттара, кэмигэр тахсыбытын бэлиэтээннэр, барҕа махтал тылларын эттилэр. Бу кинигэнэн биһиэхэ “Чурапчы улууһун учууталлара” диэн серия саҕаланна – ону физкультура учууталлара саҕалаатылар. (һрэтии предметтэринэн методическай холбоһуктар, үөрэхтээһиҥҥэ үлэлээбит бары учууталлар сырдатыллыахтара”.
Кинигэ ааптара улуу тренер Д.П. Коркин иитиллээччитэ Виктор Семенович Дьяконов идэтинэн эмиэ физкультура учуутала, үөрэх салаатыгар инспектор быһыытынан физкультура учууталларын салайбыт, билигин физкультура уонна спорт институтугар преподавателлиир, саҥа кинигэ тахсыбыт сыалын-соругун билиһиннэрдэ:
- - “1950-70 сылларга оройуон спорка киэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит, физкультура уонна спорт сайдыытын төлөннөөх тэрийээччитэ, салайааччыта Афанасий Кирикович Софронов сырдык аатын үйэтитиигэ матырыйааллары хомуйуубуттан барыта саҕаламмыта. Бастакы санаам, маҥнайгы көлүөнэ физкультура учууталларын үйэтиппит киһи диэн этэ, онтон салгыы бэттэх кэлэн иһиэххэ, аныгы көлүөнэ физкультураҕа учууталларын кытта ситимниэххэ, спорт сайдыыта физкультура учууталларыттан саҕаламмыта диэн өйтөн-санааттан барыта саҕыллан тахсыбыта. Уонна тус бэйэм спорду кытта алтыһыыбар, спорт үлэһитэ буоларбар үтүө дьоннор сабыдыаллаабыттара. Ол курдук, физкультураҕа учууталым Барахсанов Поликарп Егорович кэриэһигэр бу кинигэм ананна. Дмитрий Петрович Коркин, Константин Сергеевич Постников сабыдыаллара эмиэ баар”.
Физкультураны уонна спорду өрө тутар, үтүө дьыалалары уонна бастыҥнары, үйэтитэр, кэскили түстүүр кинигэлэр үгүс батыһааччылардаах буоллунар!
Баһылай Посельскай
