Билиҥҥи кэм тустуутун уһулуччулаах чинчийээччитэ, Россия суруналыыстарын союһун чилиэнэ Петр Семенович Павлов бу курдук ахтыбыт: «Оҕо сылдьан бэнидиэнньик ахсын сарсыарда «Спортивнай Саха сирэ» диэн радионан биэриини сүрдээҕин сөбүлээн истэрбит. Онно ордук тустуу сонуннарын сэргиирбит. Көбүөргэ тустуу хайдах баран иһэрин, ким кими кыайбытын, ханнык хамсаныыны, албаһы туттубутун аҕамчы саастаах киһи чабырҕах курдук уустаан ураннаан уу сахалыы кутан-симэн бардаҕына, остуол үрдүнэн истиэнэҕэ ыйанан турар радионы өссө үчүгэйдик истээри ыскамыайкаҕа тахсан, этэргэ дылы, кулгаахпытын радиоҕа таҕайан туран истэр буоларбыт. Итиэннэ ол радионан репортаһы истэн баран, тустууну уу харахпытынан көрбүт курдук сананан, үөрэн-көтөн атыттарга кэпсии охсоору ыксыырбыт».
Билиҥҥи кэм тустуутун үтүөкэннээх специалиһа Петр Павлов хайдахтаах курдук үчүгэйдик ахтыбытый. Дьэ, ол киһиннэн көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, ирбэт тоҥу үөрэтэр институт сотруднига, географизичекэй наука кандидата Николай Петрович Босиков буолара. Николай Петрович хомолтолоохтук олохтон барбыта хайы үйэ бэһис сылыгар барда гынан баран, бу орто дойдуга бэйэлэрин холобурдарынан, талааннарынан суол-иис хаалларбыт дьон умнуллубаттар.
70-с сылларга сындылҕаннаах үлэм быыһыгар «тыыммын таһаараары» урукку «Урожай» ортотугар колонналардаах спортивнай саалатыгар кэлэн уолаттары кытта кыралаан «анньыһар» идэлээх этим. Арай биирдэ кыратык хойутаан кэлэн, илиибин-атахпын мускуна турдахпына, дьулугур, лоп курдук эттээх сииннээх киһи кэлэн «пааралаһыахха» диэбитигэр көрө түспүтүм Босиков эбит. Кини миигин саҥа үөрэҕи бүтэрэн кэлбит киһини билбэт быһыылаах эбит этэ. Хап-сабар «пуш пуш» курдук анньыһан бардыбыт. Ыйааһыммыт да 70-лыы киилэ быһыылаах эбит этэ. Киһим төһө да лаппа аҕатын иһин илиитэ-атаҕа кытаанах баҕайы эбит этэ. Ол курдук наар көрсөн эрбии биитин тииһин курдук тэҥҥэ анньыһан дуоһуйар идэлэммиппит. Онтон ыла билсибиппит. Николай Петрович элэ-сала көппөт, тоҥкуруун диэҕи тоҥкуруун буолбатах, кэпсэтии баар буоллаҕына кэпсэтэр, учуонай буолан билиилээҕэ көстөр этэ.
Николай Петрович 1964 сыллаахха Дагестанна – тустуу «уйатыгар» ССРС спордун маастарын толорбута. Өссө 1957 сыллаахха эдэрдэргэ республика чемпиона буола сылдьыбыт. Республикаҕа үстэ призер буолуталаабыт. Кини тустарын саҕана 62 киилэҕэ састаап олус күүстээх буолара. Николай Петрович олус бэрээдэктээх ол саҕаттан чөл олох холобура буолара. Ол да иһин кэлин сааһыран, 60-та буолан баран, 1994 сылтан 1997 сылга диэри түөртэ субурутан аан дойду ветеран тустууктарыгар тустан иккитэ иккис миэстэ буолбута. СГУ-га үөрэнэ сылдьан, тренер- общественник быһыытынан Иван Охлопковы, Владимир Андросовы, Николай Григорьевы, Семен Алексеевы эрчийэ сылдьыбыт. Кэлин ити уолаттара ааттаах-суоллаах тустуу маастардара буолбуттара.
Саха төрүт тустуута курдаһан тустуу диэн этэрэ эбит уонна ол хайысхаҕа үлэ ыытан күрэхтэһии тэрийэ сылдьыбыт. Сахалар курдаһан тусталларын туһунан 18-с үйэ ортотугар саха бухатыырдара курдаһан тусталларын холобур аҕалтаан итэҕэппит. Кырдьыга да санаан көрдөөххө, тувиннар, алтайдар, узбектар, киргизтэр, грузиннар о.д. атын омуктар тустуулара курдаһан тустууга майгынныыр. Кыра сылдьан ыһыахха курдаһан тусталларын көрөр буолар этим. Олус бырахсыылаах тустуу быһыылаах эбит этэ. Наар хапсаҕай өртүгэр охтон хааллыбыт, ол үчүгэй гынан баран, курдаһан тустууну сөргүтүөххэ баара. Курдаһан тустуу самбо, дзюдо албастарыгар олус майгынныыр. Баҕар, ити көрүҥнэргэ уолаттарбыт эмиэ үчүгэй буолуохтарын сөп. Дэлэҕэ даҕаны Николай Цыпандин Аан дойду үс төгүллээх чемпиона буолуо дуо. Өскө ССРС саҕана биһиэннэрэ самбоны олимпийскай көрүҥҥэ киллэттэрбиттэрэ буоллар уолбут билигин олимпийскай чемпион буолан олоруо этэ. Монголлар көҥүл тустууга улуу тустууктардаах эрээри олимпийскай чемпион дзюдоҕа буолбута.
Николай Петрович «тустуу эйгэтэ уу сахалыы тыллаах буолуохтаах» диэн хас да ыстатыйалардаах уонна көҥүл тустуу албастарын сахалыы тылдьытын оҥорбута. Кини элбэх радионан биэриилэрин эргитэ санаан кэллэххэ, элбэх хаһыаттарга ыстатыйаларын ырытан көрдөххө олус хомоҕой тыллаах-өстөөх эбит. Тустуу хапсыһыытын комментатордаатаҕына тустууну олус киэргэтэр, телевизор да наадата суох курдук буолар. Кини ыстатыйаларын уонна радионан биэриилэрин ырытан көрөн баран, маннык чаҕылхай холобурдары аҕалыам этэ. Павел Пинигин Олимпиадаҕа Ллойд Кизердиин тустубутун бу курдук суруйар: «тренердэр мас-таас курдук эрэллэрэ уолларыгар бэриллэн, Павел олус абаран-сатаран, хараҕыттан-сирэйиттэн сиэрэ уота сирдьигиниэр диэри тустубута». Саха чулуу тустууга Алексей Ермолаев уолаттарга сахалартан аан маҥнай ССРС чемпиона уонна аан дойду кылаастаах маастара буолбута. Кини тустуутун маннык уус-ураннык уруһууйдуур: «Кини утарсааччытын аҥар илиитин харбаан ыллар эрэ, уҥа-хаҥас халбаҥнатан иһэн, өсөһөн чинэрийэр кэмигэр түбэһиннэрэн умса халбарыйар. Сүһүөҕүн булбатах киһи умса баран ат буола түһэр. Ситэ аттыы илик киһини Алексей үрдүгэр миинэ олорон атаҕын аллараа угаат, ууннары тардыбытынан барар. Эбэтэр били халбарыйыы түгэнигэр умса барбатах киһини охтумаары иннин диэки үктээбит атаҕын буутуттан икки илиитинэн хам тардан ылар, онтон бэйэтин буутугар эпсэри тардар уонна атаҕынан көмөлөһүннэрэн өрө көтөҕүөхчэ гынан иһэн умса халбарыйар, эбэтэр тиэрэ олуйан охтороот, эмиэ үөс-батааска биэрбэккэ үрдүгэр миинэ сытан ууннары тардан киирэн барар. Сорох түгэннэргэ утарсааччытын ат гына түһэрдэр эрэ (тэтимин туһанан), бэйэтэ өттүгэстии түһээт, киһитин хаҥас өттүгэр сытар буоллаҕына, хаҥас илиитинэн киһитин хаҥас илиитин күөйэ тутар, бэйэтэ уҥа илиитинэн киһитин синньигэс биилиттэн эргитэ тардар. Ол тардарыгар уҥа атаҕын төбөтүнэн утарсааччытын хаҥас атаҕын бэрбээкэйин диэкиттэн олуйан ылан баран, өрө тэбэн киһитин илиитинэн, атаҕынан көмөлөһүннэрэн тиэрэ эргитэр бэртээхэй быраҕыылаах этэ». Дьэ хайдах курдук хомоҕойдук ойуулаан суруйарый. Араадьыйаннан кэпсиирэ эмиэ ити курдук буолара. Биирдэ Альберт Захаров уонна Николай Гоголев кыһытыһан баран төһө да атын атын ыйааһыннаах буоллаллар киирсибиттэрин эрэдэһиннээн суруйар: «Мин көрдөхпүнэ Гоголев олох эпсэри ылларан салгыҥҥа өрө эһиллиэхчэ буолан иһэн Захаров самыытын самыытынан мүлчү түһээт аҥар илиитинэн киһитин синньигэс биилиттэн хам кууһа сылдьан чиҥэс гынан тиэрэ кэдэрийэн, утарсааччытын эргитэн аҕалан тас иэнигэр түһэрдэ. Дьэ, быраҕыы да быраҕыы, албас да албас!»
«Сиднейдээҕи Олимпиадаҕа Герман Контоев тустуутун көрдүбүт. Кини уруккута Аан дойду чемпионун Гарсияны харытыттан харбаан, окумалыттан иилэ ыла охсон, бэйэтин сүнньүгэр эрийэ тардан ылан кулахачытан кый халлаанынан көтүтэн аҕалан тас иэнинэн түһэрбитэ». Ити курдук олус элбэҕи суруйа туруохха сеп. Николай Петровиһы кытта утары көрсөн олорон кэпсэттэххэ тыла-өһө наһаа уустуга, эрэдэһинэ суох курдук эрээри араадьыйаннан тустууну биэрдэҕинэ ис иһиттэн тиллэн, арыллан, кымньыыланан кэлэр идэлээх айылҕаттан айдарыылаах комментатор этэ. Кини учуонай буолан тустууктары тус билэрин таһынан кинилэр олохторун, тустар биографияларын, майгыларын-сигилилэрин, тустар ньымаларын, стиллэрин анаан-минээн үөрэтэр быһыылаах эбит этэ.
Алаастар ирбэт тоҥ чинчилэрин дириҥник үөрэтэн сүүсчэкэ научнай ыстатыйаны суруйбута. Ол курдук комментаторскай үлэтин эмиэ научнай олоххо туруоран сайыннаран испит быһыылаах. Саха сиригэр тустуу сайдыытыгар өҥөтө сүҥкэн улахан ол кэмигэр өссө улаханнык сыаналамматах диэххэ сөп. Мин кинини саха тустуутун сайдыытыгар өҥөтүн нуучча Озерова хоккей сайдыытыгар өҥөтүн курдук тэҥниэхпин баҕарабын. Тус бэйэм Босиков тустууну араадьыйаннан биэриилэрин суохтуубун.
Макар ЯКОВЛЕВ, ССРС көҥүл тустууга федерациятын
исполкомун чилиэнэ, Саха сирин көҥүл
тустууга федерациятын президенэ ( 1989-1992с)
