Отучча сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин салайбыт, тыа хаһаайыстыбатын миниистириттэн саҕалаан бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн, президиэнинэн, Ил Дарханынан үлэлээн, билигин Россия Федерациятын Сэбиэтин сенаторынан үлэлиир Егор Афанасьевич Борисов үбүлүөйдээх 65 сааһын өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата, Аҕа Баһылык Айсен Николаев, өрөспүүбүлүкэ киэҥ общественноһа, атырдьах ыйын 15 күнүгэр 1№ Бырабыыталыстыба дьиэтин овальнай саалатыгар, Суорун Омоллоон аатынан Государственнай опера уонна балет театрыгар, итиэннэ, нөҥүө күн, төрөөбүт-үөскээбит тапталлаах Чурапчытын дьоно-сэргэтэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга бэлиэтээтилэр. Үбүлүөй чэрчитинэн киэҥ өрүттээх дьаһаллар ыытылыннылар, “Тыа сирэ – күүс-кыах түмүллэр сирэ” девизтээх өрөспүүбүлүкэ форума, аан дойду уонна Россия учуонайдара кыттыылаах, дириҥ ырытыылардаах, тыа сирин тупсарыыга чопчу этиилэрдээх научнай-практическай конференция буоллулар. Үгүс үтүө-мааны тыллар дуораһыйдылар.
“Дьонум-сэргэм, норуотум туһугар үлэлиирбинэн дьоллоохпун!”
Спорт туонатынан аатырар, тоҕус томтордоох Чурапчыга аан бастаан тэриллэн, бэрт сэргэхтик ыытыллыбыт «Кыдаала оонньуулара» дьон болҕомтотун тарта. Уон сэттэ эр-бэрдэ эрдьигэн уоланнар былыргы өбүгэлэрбит илин-кэлин түсүһэр төрүт оонньууларын биэс көрүҥнэригэр эрбии-биитинии хатыһан куоталастылар.
Оонньуулар үгэннэригэр Егор Афанасьевичка үгүс ыҥырыылаах ыалдьыттар уонна биир дойдулаахтара итии-истиҥ эҕэрдэлэрин анаатылар. “Маҕаайы” киэҥ-куоҥ алааһын күөн-күрэс түһүлгэтэ дьонунан туолла.
Таптал, билинии, сүгүрүйүү сылаас тыына илгийдэ.
Ханнык баҕарар киһи олоҕо оҕо саастан саҕаланар. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ бастакы оҕонон төрөөн, механизатор уонна булчут аҕалара Афанасий Егорович эрдэ өлөн, бытырыыс курдук кыра оҕолорун иитээри остуораһынан үлэлиир ийэлэригэр Парасковья Ильиничнаҕа ыал улахан уола Гоша илии-атах буолан көмөлөһөн, бырааттарын-балыстарын улаатыннартаан, киһи-хара оҥортоон, көччөх гына көтүтэлээбитэ. Ити эттээххэ эрэ дөбөҥ. Барыыһаптар улахан убайдарыгар Егор Афанасьевичка, биир саха киһитигэр үтүмэн үгүс үлэ оҥоһулунна. Егор Борисов дьон, норуот туһугар аҕалыы амарах сыһыанын, мүччүрүйбэт эппиэтинэһи этинэн-хаанынан букатын эрдэ, оҕо сааһыттан иҥэринэн улааппыта, буспута-хаппыта.
Бу туһунан Чурапчы улууһун нэһилиэктэрин баһылыктарын ааттарыттан улуус баһылыгын солбуйааччы Алексей Ноговицын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов, өрөспүүбүлүкэ улуустарын баһылыктарын ааттарыттан Таатта улууһун баһылыга Михаил Соров, “Чурапчы түмсүүттэн” Иван Макаров, Иннокентий Аммосов, Григорий Смирников, Ил Түмэн тыа хаһаайыстыбатыгар Сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, Чурапчы физкультураҕа уонна спорка институтун ректора Иннокентий Готовцев, Новосибирскайтан кэлбит доҕотторо Владимир Филатов уо.д.а. эттилэр.
Бастатан туран, эҕэрдэ тыл этээччилэр Егор Борисов государственнай уонна политическай деятель быһыытынан Саха сирэ уонна Россия биир сомоҕо күүс буолалларыгар ыыппыт түмэр-тэрийэр үлэтин арылхайдык арыйан көрдөрдүлэр. Норуот хаһаайыстыбатын бары салааларыгар хамсатыылаах уонна далааһыннаах дьаһалларын, ол иһигэр, бөдөҥ тутуулар, суол оҥоһуута, доруобуйа, үөрэх, культура уонна спорт көрдөрүүлэрэ тупсубуттарын, тыа хаһыыйыстыбата үүнэн-сайдан иһэрин, киһи быһыытынан күүстээх өрүттэригэр систиэмэлээхтик, ылыннарыылаахтык уонна барыстаахтык үлэлиирин, харса суоҕун, ыарахан түгэннэртэн тахсар суолу сатаан тобуларын, дьону кытта судургук кэпсэтэрин, өйдөһөрүн бэлиэтээтилэр.
Егор Афанасьевич мустубут дьоҥҥо туһаайан, 65 саас диэн киһи бэйэтин олоҕун, үлэтин ырыҥалатан, толкуйдаан, ырытан көрөр кэмэ буоларын санатта:
- Мин олоҕум көлүөнэм оҕолоруттан, дьылҕаларыттан уратыта суох. Махтанарым диэн, түмүк оҥостуммутум диэн, мин норуотум олус муударай, маннык тыйыс усулуобуйаҕа толлубакка, саллыбакка, баар ыарахаттары туораан, сайыннарарга, күүһүрэн иһэриттэн, өрөспүүбүлүкэ президеннэрэ Михаил Николаев, Вячеслав Штыров буолан оҥорбут механизмнарбытын уонна баар политиканы табатык туһанан, кэскилгэ дьулуһар, инникини өтө көрөр. Аан дойдуга буола турар глобальнай процесстары, норуот культуратын сайыннаран, инники диэки баран иһэртэн, онтон ордук кыайыы, өрөгей суох. Сахабыт сирэ сайдар. Хайа баҕарар норуоту кытта тэҥҥэ аахсар кыахтаах норуот. Ханнык баҕарар эйгэҕэ ситиһиилэр бааллар. Быраастарбыт быары, бүөрү көһөрөр буолан тураллар, сүрэҕи көһөрөөрү сылдьаллар. Учуонайдарбыт космоһынан, нанотехнологиянан дьарыктаналлар. Биһиги курдук спорка ситиһиилээх норуот аҕыйах. Маннык норуоту кытта ханнык салайааччы үлэлиэн баҕарбат буолуой. Үлэлиир, ситиһэр. Дьоллоохпун. Ийэм-аҕам тылларын ылынан, истэн. Чурапчылар ураты өйдөбүллээхпит, айылҕа атаҕастаабыт улууһа, кураайы улууспут, ыарахаттары көрсөбүт. Барытын кыайан кэлбиппит. Тулуурдаахпыт. Бу сыллар тухары оройуонтан республикаҕа тахсарбар өйөбүлгүт иһин астынабын. Чугас өйү-санааны үөскэппиккитигэр махтанабын. Чугаһатан илдьэ сылдьыбыккытыгар, атыҥыраабакка. Кырдьыктаах уонна таба өйү-санааны үөскэппиккитигэр. Тойон киһини туора көрбөккө, тэйиппэккэ илдьэ сылдьаргытыгар махтанабын. Күннээҕинэн үтүрүйтэрбэккэ, улууспут, Сахабыт сирин туһугар үлэлээн кэллим. Ветераннары хас тарбахпынан билэбин, өбүгэлэрбит ситимин, үтүө үгэстэрбин илдьэ сылдьааччылар кинилэр буолаллар. Билигин Федерация Сэбиэтигэр үлэм түмүктэрин көрүөххүт, билиэххит. Күүскэ үлэлиэм, норуотум туһугар күүһүм кыайарын тухары!”
Итинник этэн, махтанан туран, Егор Афанасьевич Борисов “Кыдаала оонньууларын” кыттыылаахтарыгар Туоһу сурук туттартаата.
Сындааһыннаах күөн-күрэс
Кыдаала – Егор Афанасьевич сэттис көлүөнэ удьуордарын төрдө-ууһа, хос-хос эһэтэ, Төлөй нэһилиэгин куортуктаах кинээһэ Федот Борисов. Бэйэтин лаппа кыанар, күүстээх, киэҥ-өйдөөх-санаалаах киһинэн биллэрэ. Ону утумнаан Егор Борисов бииргэ төрөөбүт кыра быраата Афанасий Борисов көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр бөҕөс. Онон, Борисовтар аймахха бэйэлэрин кыанар дьон бааллар. “Кыдаала оонньуулара” үгэс быһыытынан салҕанан бара туруохтара.
Сүрүн судьуйанан саха многоборьетыгар өрөспүүбүлүкэ тааһы көтөҕүүгэ экс-рекордсмена, олохтоох спорт оскуола дириэктэрэ Яков Оконешников, комментаторынан улуус физическэй культураҕа уонна спорка управление начальнига Иван Оконешников, сэкэрэтээрдэринэн Егор Аржаков, Семен Колодезников, судьуйаларынан Егор Яковлев, Данил Седалищев, Иннокентий Посельскай, Ньургун Седалищев үлэлээтилэр.
Дьэ, бу аан маҥнай тэриллэн ыытыллыбыт “Кыдаала оонньууларыгар” спорка кэккэ ситиһиилэрдээх, көрдөрүүлэрдээх 18-35 саастаах Чурапчы ыччаттара кытыннылар. Өрөспүүбүлүкэҕэ, Россияҕа тиийэ бастаталыыр, биллэр уолаттар бааллар.
“Дыгын оонньууларын” 2014 сыллааҕы абсолютнай кыайыылааҕа, Одьулуун нэһилиэгиттэн 32 саастаах Петр Старостин бастыырыгар сылыктааһын баара. Саҕалааһын эмиэ ону бигэргэттэ.
Маҥнайгы күн, “Тутум эргииргэ” сүүрбэ эрэ сантиметр уһуннаах маска тирэнэн Петр Старостин бэйэтин тула 59 эргичийэн курбаччыппыт бу да сырыыга бастаата. Үчүгэй туругар сылдьарын итэҕэттэ. “Дыгын оонньууларын” сүүмэрдиир түһүмэҕэр иккис үчүгэй көрдөрүүлэммит, өрөспүүбүлүкэ многоборьетыгар үһүс миэстэлээх, Сылаҥ нэһилиэгин 26 саастаах дэгиттэр ыччата Павел Друзьянов 56 төгүл эргичийдэ. Мындаҕаайы нэһилиэгин 20 саастаах киэн туттуута, мас тардыһыынан дьарыктанар Дмитрий Ноев 52-тэ эргичийдэ.
400 м сиргэ сүүрүүгэ Петр Старостин биэтэккэ бастакынан куһугуратан кэллэ. Атах оонньуутугар “Манчаары оонньууларын” ыччаттарын кыайыылааҕа, спорт маастара, Чурапчы нэһилиэгин 20 саастаах ыччата Борис Строев иккис, “Тоҕус томтор” оонньууларын” боруонса призера, көҥүл тустууга маастарга кандидат, сылаҥнар инники эрэллэрэ, 21 саастаах Семен Аммосов үһүс миэстэлэннилэр.
Бастакы күн түмүгүнэн икки кыайыы очколаах Петр Старостин утарсааччыларын ырааҕынан быраҕаттаата. Дмитрий Ноев тоҕус, Павел Друзьянов уон, Семен Аммосов уон биир очколаннылар.
Иккис күн хапсаҕайга кыраһыабай, кылбар хапсыһыылар буоллулар. Икки көрүҥ түмүгүнэн ырааҕынан бастаан иһэр Петр Старостин икки хотуулаах, икки хотторуулаах, ол быыһыгар Андрей Пугачевтуун күөн көрсүһүүтүгэр, хотон иһэн биир сөкүүндэ хаалбытын кэннэ кимиилээх ыгааһынтан куотабын диэн охтон, хотторуу хомолтотун биллэ уонна тоҕус очколанна. Уолуһуйбат холку хамсаныылардаах, тустуу албастарын баһылаабыт Семен Аммосов сэттэ хапсыһыыларын сэттиэннэрин кыайталаан, эрэллээхтик бастаата. 26 саастаах Арыылаах нэһилиэгин туруу ыччата, мас тардыһыытыгар өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ, “Манчаары оонньууларын” призера Андрей Пугачев Павел Друзьяновы көтөҕөн ылан быраҕан иккис, Павел Друзьянов үһүс буолуталааннар, балаһыанньаларын тупсардылар. Аммосов уон икки, Павел Друзьянов уон үс очколананнар, уон биир очколаах Петр Старостиҥҥа чугаһаатылар. Андрей пугачев уон сэттэ очколаах.
“Сыарҕа соһуута” эмиэ бэрт көхтөөхтүк барда. Араастаан тутан-хабан, иилинэн соһуулар буоллулар. Күүстээх, киппэ көрүҥнээх Семен Аммосов бу да сырыыга түргэн тэтимнээхтик биэтэккэ соһон аҕалан бастаата. Петр Старостин иккис, Мырылаттан оҕолорго саха многоборьетыгар “Манчаары оонньууларын” кыайыылааҕа 24 саастаах Данил Николаев үһүс көрдөрүүлэннилэр. Түөрт көрүҥ түмүгүнэн Старостиннаах Аммосов 13-түү тэҥ очколаннылар. Пугачев 21, Друзьянов 24, Данил Николаев (Мырыла) 24, Дмитрий Ноев (Мындаҕаайы) уонна Станислав Андросов (Хадаар) 25 очколананнар бириистээх миэстэҕэ тиксэргэ балайда чугастар.
Бүтэһик бэһис көрүҥ – 110 кг ыйааһыннаах бэрэбинэни сүгэн ыраахха илдьии муҥутуур кыайыылааҕы уонна бириистээх миэстэҕэ тиксибиттэри быһаарда. Күрэхтэһээччилэр эр-биир барыталаан истилэр. Көрөөччүлэр, ыалдьааччылар ыһыылара-хаһыылара оргуйан олордо. Бу сырыыга, төһө да инники уочарат бардаллар, Чурапчы спорка институтугар үөрэнэр, мас тардыһыытынан дьарыктанар 24 саастаах Мугудай ыччата Платон Васильев 209 м 80 см көрдөрүүлээх бастаата. Өрөспүүбүлүкэ бойобуой самбоҕа уонна октагоҥҥа охсуһуу көрүҥүҥэр (ММА) чөмпүйүөнэ, Чурапчы нэһилиэгин 24 саастаах ыччата Григорий Барашков 200 м көрдөрүүлээх иккис буолла. Төлөй нэһилиэгиттэн өрөспүүбүлүкэ хапсаҕайга чемпионатын призера 40 саастаах Афанасий Сивцев бэрэбинэни 165 м 80 см ыраахха тиэрдэн үһүс бириистээх миэстэҕэ тигистэ. Павел Друзьянов төрдүс, Данил Николаев бэһис, Петр Старостин алтыс, Станислав Андросов сэттис, мас тардыһыыга Россия уонна өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ Бахсы нэһилиэгин 23 саастаах ыччата Ньургун Пестряков ахсыс, Семен Аммосов тохсус буолуталаатылар.
Уопсай түмүккэ Одьулуун баттаамалаах уолана Петр Старостин 19 очколаах “Кыдаала оонньууларын” абсолютнай чөмпүйүөнүнэн буолары ситиһэн 300 тыһ. солк., Сылаҥ нэһилиэгин күүстээх-күдэхтээх ыччаттара Семен Аммосов иккис, Павел Друзьянов үһүс миэстэлэнэннэр, туһааннааҕынан 200 уонна 100 тыһ. солк. харчынан бириэмийэлэннилэр. Станислав Андросов (Хадаар) төрдүс, Данил Николаев (Мырыла) бэһис, Андрей Пугачев (Арыылаах) алтыс, Дмитрий Ноев (Мындаҕаайы) сэттис, Григорий Барашков (Чурапчы) ахсыс, Платон Васильев (Мугудай) тохсус, Алексей Протодьяконов (Чыаппара) онус буолуталаатылар.
Алаас, дойду киһитинэн киэркэйэр
Петр Старостин кыайыытын кытта маннык үллэһиннэ:
- Дьэ, күрэхтэһии хайдах ааста,бэлэм хайдах этэй, Петр?
Үчүгэй баҕайы күрэхтэһии оҥордулар, эмискэ да буоллар. Быйыл Аммаҕа кыттыбытым, онтон дьарыкпын тохтоппутум. Дьиэ таһынааҕы үлэлэринэн аралдьыйбытым. Онон, анал дьарыга, бэлэмэ суох киирсиигэ ыарахан соҕус эбит. Баар уоппуппунан кииристим.
- Петр, бэйэҕин мэлдьитин үрдүк турукка тута сылдьаҕын. Бу эйиэхэ хайдах ситиһиллэрий?
Кыра эрдэхпиттэн тыа сирин үлэтигэр сыстыбыт буоламмын, үлэҕэ үөрэнэн, билэн-көрөн хаалбытым туһалыыр дии саныыбын. Тулуур, сылайбат сындааһын баар. Көннөрү үлэни жестко үлэлиибин. Сайын аайы ооттуубун, окко бүтэһигэр диэри сылдьабыт. Итинник илии үлэтигэр тулуур үөскүүр, эккэр-хааҥҥар иҥэн хаалар эбит. Күрэхтэһии буолуон икки нэдиэлэ иннинэ формабар киирэ сатаабытым. Санаа курдук күрэхтэстим, этэҥҥэ ааста.
- Кими кытта эрчиллэҕиний, тренерин кимий?
Быйыл Эверстова Оксана Федоровналыын үлэлээбиппит, кини миигин саҥа ньыманан, методынан дьарыктаабыта. Син уларыйыылар бааллар. Салгыы киирсэр санаа баар. “Дыгын оонньууларыгар” сэтинньиттэн бэлэмнэниэм
- Саамай сөбүлүүр көрүҥүн, “короҥкан” ханныгый?
«Короҥкам» сүүрүү, “тутум эргиир” гынан баран, атах оонньуута буолааччы, киһи сэниэтэ баранар көрүҥнэрэ да буоллаллар, арыый чэпчэкилэр. Ити көрүҥнэргэ күрэхтэһэрбиттэн астынабын. Уопсайынан, тулууру, сыраны-сылбаны эрэйэр көрүҥнэргэ киирсэргэ ыарахан, киһи сылайар.
- Хаан-уруу убайыҥ, хапсаҕайга бастакы маастардартан биирдэстэрэ Петр Старостины утумнааһын баар курдук?
Хапсаҕайдьыттары кытта күүскэ дьарыктана иликпин. Син биир кыра туох эрэ баар буолан киирсэ сылдьабын быһыылаах. Болҕомтобун хапсаҕайга уонна мас тардыһыытыгар үчүгэйдик уура иликпин. Быйылгыттан болҕомтобун ууруом этэ. Күүһү-күдэҕи биэрэр көрүҥнэргэ дьарыктана сылдьар буоламмын, онтукайым көмөлөһөр дии саныыбын.
- Билигин туох дьарыктааххыный, ханна бааргыный?
Билигин Чурапчыга сынньаныаҕым, Одьулууҥҥа дойдубар тахсыам уонна тыаҕа сылдьыам-хайыам.
- Дьиэ кэргэнин туһунан билиһиннэрбэккин ээ?
Иккис оҕоломмуппут, улахаммыт уол, балтараалаах, кырабыт кыыс, муус устарга төрөөбүтэ, түөрт ыйдаах. Инньэ гынан, бэлэмнэнэргэ син ыарахаттар бааллар. Спорт чааһынан эттэххэ, ол туһунан толкуйдуу иликпит, бэйэлэрэ талаллар ини. Уол, эр киһи спорка син-биир талаһыан наада. Кыыспыт бэйэтэ быһаарыныаҕа. Спорду таптааҥ, сэҥээриҥ!”
“Кыдаала оонньууларын” көҕүлээн, тэрийэн ыыппыт, Чурапчы улууһун физкультураҕа уонна спорка управлениетын начальнига Иван Оконешников күрэхтэһии сыалын-соругун кэпсээтэ:
- Кыдаала бирииһигэр Төлөй нэһилиэгэр хаста да “Кыдаала күрэхтэһиилэрэ” ыытыллан тураллар. Быйыл Егор Афанасьевич Борисов 65 сааһыгар анаан ыыттыбыт. Бу күрэхтэһии уратытынан Чурапчыттан төрүттээхтэргэ ыыттыбыт.
Манна 17 спортсмен кытынна. Өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит “Дыгын оонньууларын” 2014 с. кыайыылааҕа Петр Старостин, “Дыгын оонньууларын” быйылгы кыттыылаахтара Павел Друзьянов, Алексей Протодьяконов бааллар, Россия мас тардыһыытыгар чөмпүйүөнэ, Манчаары оонньууларын кыайыылааҕа, Россия уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин спордун маастара Ньургун Пестряков бэйэтин холонно, ону таһынан, универсальнай спортсмен Григорий Барашков, Данил Николаев курдук киэҥник биллэр спортсменнар күрэхтэстилэр.
Сарсыардаттан төһө да ардахтааҕын иһин, дьон-сэргэ спорду сүрдээҕин сэҥээрэр буоланнар, Егор Афанасьевиһы үбүлүөйүнэн эҕэрдэлээри, элбэх киһи кэллэ, бэйэтэ ыһыах курдук буолла.
Бүтэһик көрүҥҥэ диэри ким кыайара биллибэт, очколара тэбис-тэҥ этэ. Адьас кып-кыранан, бэрэбинэни илдьиигэ 105 уонна биирэ 95 миэтэрэ илдьэн, кыайыыны уопуттаах Петр Старостин ылла.
Онтон биһиги үөрэбит, астынабыт, саха дьоно биһиги былыр-былыргыттан күүстээх дьонунан аатырабыт, холобур оҥостобут, киэн туттабыт. Бу күрэхтэһии биһиэхэ бүгүҥҥүнэн эрэ бүппэт. Сүбэлэһэммит, үгэскэ кубулуйбут “Тоҕус томтору” кытта тэҥҥэ үрдүк таһымҥа ыытыахпыт!”
“Кыдаала оонньууларын” көрөн дьон-сэргэ сүрдээҕин астыннылар-дуоһуйдулар, инникитин да бу күрэхтэһиини көрүөхпүт, саҥа ааттары билиэхпит турдаҕа!
Баһылай ПОСЕЛЬСКАЙ,
Чурапчы
