70-80 киилэ ыйааһыннаах тэлиэскэни соспутунан, эт-атаҕынан сири-сибиири эт атаҕынан тэлбит сүүрүк, экстремал-айанньыт, номоххо киирбит Петр Семенович Наумов туһунан кыыһа Мария Петровна, күтүөтэ Виктор Михайлович Заболоцкайдар, чугас доҕоро Алексей Петрович Герасимов хомуйан, суруйан таһаартарбыт «Саха хотойо – Гиннесска» уонна «Номох буолбут Сүүрүк Бүөтүр» диэн “буруолуу” сылдьар икки кинигэлэрин сүрэхтэниилэрэ Дьокуускайга Пушкин аатынан библиотекаҕа ыытыллан, бар-дьон сэҥээриитин ылла.
Дойдуну биир гына тилийэ сүүрүү-айаннааһыны көрдөрөр хаартыскалар, үгүс суруйуулар быыстапкалара, видео-ролик болҕомтону тартылар. Үтүө дьаһалы библиотека сүрүн специалиһа Виктория Ильина салайан ыытта. Кинигэлэр сүрэхтэниилэрэ С.А. Зверев-Кыыл Уола аатынан Национальнай үҥкүү театрын солиһа Дмитрий Артемьев алгыһынан аһылынна. Уран хомус дьүрүһүйдэ, Валентина Романова-Чыскыырай ырыата дьиэрэйдэ.
Кинигэлэр тахсыыларын туһунан Петр Семенович бэйэтэ билиһиннэрдэ.
Эр, хорсун санаалаах айанньыт үгүс сүгүрүйээччилэрэ кэлэн эҕэрдэлээтилэр. Кинилэр ортолоругар Саха Өрөспүүбүлүкэтин спорка музейын эппиэттээх үлэһитэ Михаил Егорович Друзьянов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спорка үлэһиттэрин профсойууһун бэрэссэдээтэлэ, өрөспүүбүлүкэ спорка бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Гаврил Гаврильевич Сивцев, кинигэ ааптара Алексей Петрович Герасимов, спорт суруналыыстара Владислав Петрович Коротов, Петр Семенович Павлов, Василий Федорович Посельскай, көрбөттөр обществоларыттан Николай Михайлович Спиридонов, Чурапчыттан биир дойдулаахтара, Ил Түмэн депутата Семен Иванович Никитин, Россия уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх худуоһунньуга, муосчут Георгий Николаевич Родионов истиҥ эҕэрдэлэрин тиэртилэр. Петр Семенович олоҕун аргыһа, педагогическай үлэ ветерана Нина Прокопьевна Наумова кинигэ тахсыытыгар көмөлөспүт, ахтыылары суруйбут дьоҥҥо, чүрэхтэниини тэрийбт Пушкин библиотекатын үлэһиттэригэр махтанна.
Көннөрү киһи мээнэ санаммат, ылсыбат ыраах айаныгар турунуу, буолан баран, суос-соҕотоҕун, 100-кэ киилэ ыйааһыннаах маллаах-саллаах тэлиэскэ соһуулаах сүүрүү, киһи төбөтүгэр кыайан баппат баламат санаа буолар. Ол эрээри, историяҕа тиһиллэр сүдү политическай уонна патриотическай, чэгиэн-чэбдик сылдьыыга уонна чөл олоҕу тутуһууга суолталара сүдүлэр. Ону Петр Наумов ылаттаабыт үтүмэн үгүс государственнай наҕараадалара, киин сирдэргэ тиийэ дьон-норуот билиниилэрэ, биһирэбиллэрэ кэрэһэлииллэр.
Кыра эрдэҕиттэн аһаах оҕо этэ. Сүрэҕинэн, сүһүөхтэринэн ыалдьан суорҕан-тэллэх киһитэ, бэйэтигэр иитиэхтээн илдьэ сылдьар ыарык санаатын кытта охсуһан, туруулаһан, күннэтэ баттыыр ыарыыларыгар бэриммэтэҕэ. Оронуттан туран, хамсанан-имсэнэн, маҥнайгы хардыыларын дьиэтин иһигэр оҥорбута. Онтон таһырдьа тахсан дьиэтин эргийэн, олбуорун иһигэр хаампыта. Сыыйа бэдьэйэн сүүрэн, кыбыстыыны киэр-кыйдаан, уулуссаҕа, хастыы да чаас буолуталыыра, дьоҥҥо аан-бастаан көстүбүтэ. Айылҕалыын алтыһан, ыраас, чэбдик салгынынан тыынан, этэ-сиинэ кытааппыта, эрчимирбитэ. Сүөһүөхтэрэ тэнийэн, сүрэҕэ үчүгэйдик үлэлээн, кыаҕын билинэн күрэхтэһиилэргэ кыттар буолбута. Ис туругун кэтэнэн-мананан, күүстээхтэри наһаа эккирэппэккэ сүүрэрэ. Сүрэҕинэн “муус-доруобай” аатыран, быраастар учуоттарыттан уһуллубута. Хамсаныы туһатын билбитэ. Доруобуйатын көннөрүнээри аа-дьуо, наҕылыччы сүүрэрэ. Сыллар-хонуктар ааһан истэхтэрин аайы, ырааҕынан тэлэһийэр баҕа үөскээбитэ, ол баламат санаата күнтэн-күн күүһүрэн испитэ. Хараҕынан 1-кы группалаах имбэлиит дьаралыга да мэһэйдээбэтэҕэ.
Ханнык да бобуулар, ким да, туох да тохтоппотохторо.
Биирдии-иккилии, үстүү-сэттэлии хонуктардаах сүүрүүлэрдээх айаннарга кыттыталыыр, барыталыыр буолбута. Ол былаһын тухары, тэлиэскэ соһуулаах, сүүрүү былаастаах айаннарын кэрэ-бэлиэ түгэннэргэ анаабыта. Ленскэйгэ, Мииринэйгэ, Үөһээ-Дьааҥыга, Сунтаарга, Өлүөхүмэҕэ тиийтэлээбитэ. Ити сүүрүүлэрин Саха сирэ Россия састаабыгар холбоспута 370 сылыгар анаталаабыта. 2007 с. Дьокуускай куорат 370 сааһыгар анаабыт сүүрүүтүн Байкал күөлтэн Дьокуускайга диэри 3175 км 75 хонугунан, 2010 с. Улуу Кыайыы 65 сылыгар анаабыт Балтийскай муора кытылыгар турар Калининград куораттан Японскай муораҕа Владивостокка диэри 12090 км сиргэ сүүрүүтүн алта ый 27 хонугунан түмүктэтэлээбитэ. Улуу Кыайыы 70 сылын көрсө Россия Герой-куораттарынан айаннаан, Севастопольга тиийбитэ.
Ыраах, боччумнаах айаннарыгар телефонунан кэпсэтэрбит, туруга хайдаҕын, дьон сыһыаннарын, кыыл-сүөл тустарынан ыйыталаһарбыт. Кэмсинэр, саарбахтыыр, толлор тылы биирдэ да быктарбатаҕа, иһитиннэрбэтэҕэ. “Ситим-Медиа” бөлөх салайааччыта Мария Николаевна Христофорова көмөтүнэн тэриллибит Герой-куораттарынан сырыытын-айанын түмүктүүрүгэр, Петр Наумовы көрсүһээри Крым Өрөспүүбүлүкэтигэр Севастопольга тиийэ сылдьыбыппыт. Онно сөхпүппүт, олохтоохтор хайдах курдук тэлиэскэтин соһо сулдьар экстремал-айанньыт Петр Семенович Наумовы итиитик, сөҕө-махтайа көрсөллөрүн, чиэстииллэрин. “Дьиҥнээх Геройтан” атыннык ааттаабатахтара. Телевидениеҕэ устуу, хаартыскаҕа түһэрии бөҕө, хаһыаттар, сурунааллар интервью бөҕө ылаттыыллара саныырга үчүгэй этэ. Соҕотох эр санаалаах, хорсун киһибитинэн киэн туттубуппут!
Үбүлээһинэ кыаллыбыта буоллар, аан дойдуну эргийэ барар санаалаах.
Петр Наумов маннык кэпсиир:
-“Уһуну сүүрэргэ үтүмэн үгүс эрчиллии, элбэх дьарык, эстибэт сэниэ, онно сөп түбэһэр өй-санаа түмүллүөн наада. Олору баһылаан кыайар эбит буоллаххына сүүрэр кыахтанаҕын. Оннук санаанан салайтаран, бэл манежка дьарыктана сылдьан, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри сүүрэр этим. Оннооҕор, 100 км аан дойду чөмпүйүөҥкэтэ Татьяна Жиркова соһуйан, бэккиһээн турар, “сарсыарда сүүрэҕин, күнүс сүүрэҕин, киэһэ кэллэхпинэ сүүрэ сылдьар буолаҕын. Хайдах тулуйаҕын, сынньаныаххын”,- диэн. Ол курдук, мин уһуннук дьарыктанарбыттан кини сөҕөн эппитэ, мин ыраах сири сүүрэрбэр ити эппитэ миэхэ улахан өйөбүл буолбута. Уһуннук дьарыктанаммын мин ыраах сирдэринэн тэлэһийэ сүүрбүтүм. Үлэлиир киһи кыайан дьарыктаммат. Үлэлээбэт кэммэр дьарыктанаммын, ыраах сүүрүүлэргэ барбытым. Билигин илиим-атаҕым, сүрэҕим үчүгэйдэр, хамсанабын-имсэнэбин. Аһары барбаппын. Сүрэҕим тугу “кэпсииринэн”, доруобуйам хайдах дьаныһарынан көрөн сылдьабын. Мин кыайбатахпын ыччаттар кыайыахтара, миигин куоһарыахтара диэн санаалаахпын”.
Россия уонна Саха сирэ Петр Наумовы кырата суохтук чиэстээтилэр, улахан наҕараадалары, киһи астынар ааты-суолу иҥэрдилэр. Олор истэригэр, “Гиннесс рекордтарын” кинигэҕэ киллэрилиннэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайынынан буолла, “Сыл бастыҥ киһитэ-2010” ааты, “Саха сиргэр физическэй культура уонна спорт сайдыыларыгар киллэрбит кылаатын иһин”, онтон да элбэх бэлиэлэрдээх.
Дьиҥинэн, “Хотугу Сулус”, “Герой России” курдук үрдүк ааты-суолу, эбэтэр, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спорка үтүөлээҕин”, наҕараадаларыгар түһүөн сөп этэ. Билигин хаарбах дьиэҕэ-уокка олороллорунан, үчүгэй квартира да биэриэххэ баара.
Петр Семенович Наумов тус бэйэтин кыайарын ааһан, олоххо дьулуурдаах чаҕылхай холобуру киэҥ араҥаҕа көрдөрдө, тапталлаах Сахатын сирин, бүтүн Россия кэскиллээхтик сайдыыларын, норуоттар, регионнар биир ньыгыл сомоҕо күүстэрин, бигэ доҕордуу тыынынан олороллорун бүтүн аан дойдуга итэҕэппит сүдү күүһүн суолтата оччо.
Итинник сүүрүү-айан аны хатыламмат. Аһары үрдүк чыпчаал дабайылынна.
Баһылай Посельскай
