Саха тыллаахха үйэтигэр биирдэ да дуобаттаабатах киһи баара дуу? Арааһа, суох буолуо. Сахалар ордук томороон тымныылаах кыһыҥҥы ыйдарга дуобаттаан лаһырҕаталларын, араастык эрийэ тэбэн толкуйдаан көрү-нары, үөрүүнү-көтүүнү көҕүлүттэн туталларын сөбүлүүллэрэ. Сөбүлүүллэрэ диэн буолуо дуо, билигин даҕаны Сахабыт сирин араас муннугар умсугуйан туран оонньооччулар аҕыйаҕа суохтар. Бу оонньууну ис сүрэхпититтэн ылыммыт, ылларбыт буоламмыт – аан дойдуга хаардыы хаамар дуобатчыттар үүнэн таҕыстахтара. Холобур, саамай улахан ааттаах-суоллаах дуобатчыппыт, Чурапчы Одьулуунуттан төрүттээх Гаврил Колесов. Кини – гроссмейстер, нуучча дуобатыгар аан дойду 7 төгүллээх чөмпүйүөнэ
Гаврил бэйэтэ: “Биһиги, сахалар, айылҕабытынан, толкуйдуурбутунан, тулалыыр эйгэни анаара көрүүбүтүнэн – дуобакка ордук чугаспыт быһыылаах”, – диир. Этэр эттэҕинэ, оннук курдук.
Аар-саарга аатырбыт дуобатчыт бүгүн “Кыымҥа” ыалдьыттыыр.
– Гаврил, бастакы ситиһии ордук өйгөр хатанан хаалар диэччилэр.
– Оҕо эрдэхпинэ дэриэбинэбитигэр, Чурапчы Одьулуунугар, дуобакка успуорт маастара Андрей Филин олохтоохторго биир кэмнээх оонньуу сеансын биэрбитэ. Кинини утары барыта отут киһи оонньообута. Филин барыларын кыайбыта, арай икки эрэ киһиэхэ хотторбута. Ол кыайбыттартан биирдэстэрэ мин этим. Ити ситиһии санаабар санаа, күүспэр күүс эппитэ, дуобатынан утумнаахтык дьарыктанарга көҕүлээбитэ. Онтон 1990 с. (11 саастаахпар) Сойуус чөмпүйэнээтигэр бастаабытым.
– Дуобат, саахымат интеллектуальнай успуорт көрүҥнэригэр киирсэллэр, ол гынан баран дуобатчыттар уонна саахыматчыттар эт-хаан өттүнэн эмиэ эрчиллэллэр эбит дии?
– Күрэхтэһиилэргэ биир үксүн сарсыардаттан киэһээҥҥэ дылы оонньуубут. Итиннэ дуобат күрэхтэһиитэ биир-икки нэдиэлэ устата ыытылларын эбэн кэбис, онон дуобатчыттарга эт-хаан да өттүнэн чэгиэн-чэбдик буолар эмиэ хайаан да наада.
– Күүрээннээх күрэхтэһиилэр кэннилэриттэн хайдах сынньанаҕын?
– Айылҕаҕа сынньанарбын туохтааҕар да ордоробун. Ол курдук, булка да, сир аһыгар да сылдьарбын сөбүлүүбүн. Оттон күрэхтэһии кэмигэр пааркаҕа эбэтэр ханнык эмэ мастаах-оттоох сиргэ дьаарбайа сатыыбын. Уонна, оттон, аралдьыйа таарыйа остуол тиэнниһигэр оонньуохха, бильярдыахха, саунаҕа сылдьыахха, киинэ көрүөххэ сөп.
– Успуорт ханнык баҕарар көрүҥэ утумнаах эрчиллиини ирдиир, дуобатчыт да күн ахсын эрчилиннэҕинэ эрэ күрэхтэһиигэ үчүгэй бэлэмнээх тиийэр буоллаҕа?
– Оннук бөҕө буоллаҕа дии. Мин, холобур, биэс сааспыттан оонньуубун уонна, этэргэ дылы, биир да күн дуобат дуоскатыттан илиибин араара иликпин. Уһун кэмҥэ дьарыктамматаххына (холобур, аармыйаҕа ыҥырыллан баран), төһө да күүстээх оонньооччу буолбутуҥ иһин сатабылгын, дьоҕургун сүтэриэххин сөп. Онон мэлдьи дьарыктана, күрэхтэһэ сылдьыахтааххын.
– Эн нуучча дуобатыгар 7 төгүл аан дойду чөмпүйүөнүн үрдүк аатын ылбытыҥ, оттон “аан дойду дуобата” диэн ааттаммыт 100 харахтаах дуоскаҕа тоҕо оонньооботоххунуй?
– Оҕо эрдэхпиттэн наар 64 харахтаах дуобатынан дьарыктаммытым. Аан бастакы “Азия оҕолоро” Оонньуу 1996 сыллаахха ыытыллыбыта. Биһиги онно эрэ 100 харахтаах дуобакка күрэхтэспиппит. Мин онно оскуоланы бүтэрэр сааһым этэ. Ол иһин элбэҕи куоттардаҕым, хойутаатаҕым дии. Билигин саха дуобатчыттара 100 харахтаах дуобакка дьэ ылсан эрэллэр.
– Дуобат саамай сүмэтэ, абылыыр күүһэ – кэмбинээссийэ. Оҕуруктаах толкуйдаах оонньооччулар саҥа хааман эрдэххинэ дуобатыҥ 3-4 “туораҕын” биирдэ сотон ылааччылар. Кинилэр элбэх барыйааны толкуйдуу, хас да хаамыыны төбөлөрүгэр оҥорон көрө олорор буолаллар.
– Оннук, дуобат саамай сүмэтэ – кэмбинээссийэ, кыраһыабайдык кыайыы. Ол гынан баран улахан таһымҥа оонньуур дьон кэмбинээссийэҕэ мээнэ киирэн биэрбэттэр. Барытын ымпыктаан-чымпыктаан ааҕа-суоттуу олорор гроссмейстердар оонньууларыгар кэмбинээссийэҕэ үктэтии бэрт сэдэхтик тахсар. Кинилэр оонньуулара позиционнай, ол аата ордук табыгастаах балаһыанньаҕа тахсар туһугар сыралаах күөнтэһии.
Оттон маастардар, маастарга хандьыдааттар таһымнарыгар кэмбинээссийэҕэ үктэтии түгэннэрэ элбэхтик тахсааччы. Үчүгэй кэмбинээссийэ оонньууну киэргэтэр бөҕө буоллаҕа. Биһиги оҕо сылдьан кэмбинээссийэлэри толкуйдаан, бэриллибит сорудахтары суоттаан- дьарыктанан тахсарбыт.
– Эмиэрикэ суруйааччыта Эдгар По: “Дуобат ис дьиҥэр саахыматтааҕар ыарахан”, – диэн этэн турар. Эн ити этиини кытта сөбүлэһэҕин?
– Сорохтор дуобат саахыматтааҕар эрдэ айыллыбыта дииллэр. Саахымакка аан дойду иккис чөмпүйүөнэ Эммануил Ласкер: “Дуобат – саахымат ийэтэ”, – диэн этэн турар.
Саахымат, биллэн турар, аан дойдуга быдан киэҥник тарҕаммыт оонньуу. Дуобат даҕаны, ис иһигэр киирдэххэ, эмиэ олус мындыр, уустук оонньуу. Сорох дьон саба быраҕан дуобаты олох боростуой оонньуу курдук көрөллөр. Дуобат быраабылата олох судургу, олордуҥ да оонньоон барыаххын сөп. Ол гынан баран бу оонньуу саахыматтан итэҕэһэ суох толкуйу, өтө көрүүнү, араас барыйааннары суоттааһыны эрэйэр. Биһиги, сахалар, айылҕабытынан, толкуйдуурбутунан, тулалыыр эйгэни анаара көрүүбүтүнэн – дуобакка ордук чугаспыт быһыылаах дии саныыбын.
– Европа дойдуларыттан дуобаты ордук Голландияҕа аһара сөбүлүүллэр быһыылаах дии?
– Оннук, Голландияҕа дуобаты аһара сөбүлүүллэр. Ити дойдуга киһи барыта дуобаттыыр диэтэххэ баһан этии буолбат. Кафеларга, уулуссаҕа дьон дуобаттыы олорорун элбэхтик көрөөччүбүт. Голландияҕа дуобаты футбол кэнниттэн иккис тарҕаммыт успуорт көрүҥүнэн ааҕаллар. Бу дойдуга элбэх гроссмейстер, аан дойду чөмпүйүөнэ баар. Дуобакка Арассыыйа инники кирбиигэ сылдьар буоллаҕына, кини кэнниттэн Голландия сылдьар.
– Биһиги билигин көмпүүтэр үйэтигэр олоробут. Көмпүүтэринэн эрчиллии киириитэ саахымат дьүһүнүн-бодотун биллэ уларытта-тэлэриттэ диэн буолар. Оттон дуобат эйгэтигэр хайдаҕый?
– Көмпүүтэр көмөтүнэн дьарыктаныы, бэлэмнэнии дуобакка эмиэ бигэтик киирэн турар. Кэнники уонча сылга араас хабааннаах бырагыраама бөҕөтө айылынна. Ол гынан баран ити икки өрүттээх дии саныыбын. Көмпүүтэр дуобат позицияларын ымпыгар-чымпыгар диэри ырытар, ханнык хаамыыларын үчүгэйдэрин-куһаҕаннарын чопчу ыйан биэрэр. Иккис өттүнэн: наар көмпүүтэринэн дьарыктанааччылар сүрэҕэ суох буолаллар диэн санаа баар. Кинилэр эт мэйиилэринэн толкуйдаабакка, ырыппакка, наар көмпүүтэргэ суоттата, быһаартара сылдьар буолан хаалаллар.
– Соторутааҕыта Дьокуускайга Уһук Илин дуобакка чөмпүйэнээтэ ыытыллыбыта. Оонньооччулар састааптарын көрдөххө – барыта Саха сирин дуобатчыттара. Уһук Илин эрэгийиэннэригэр күүстээх дуобатчыттар суохтар дуо?
– Уһук Илин эрэгийиэннэригэр күүстээх дуобатчыт суоҕун кэриэтэ. Маастардар, маастарга хандьыдааттар куттанан кэлбэттэр. “Син биир миэстэлэспэппит, үс иһигэр киирбэппит”, -- диир буоллахтара дии. Ол иһин саха дуобатчыттара бэйэбит эрэ күрэхтэһэбит.
– Араастаан аралдьыта, соруйан кыыһырда да сатыыр дуобатчыттары кытта оонньообуттааххын дуо?
– Киһи уйулҕатыгар араастык дьайа, аралдьыта сатыыр дуобатчыттар баар буолааччылар. Мин итиннэ олох кыһаллыбаппын, туох баар болҕомтобун, санаабын-онообун дуобат дуоскатыгар уурабын.
Ити ыйыппыккар аан дойду үс төгүллээх чөмпүйүөнэ, Москуба гроссмейстера Александр Шварцманы санаан кэллим. Кини оонньуу олорон тылын быктаран ылааччы. Ити кини, этэргэ дылы, төрүөҕүттэн кыдьыга, утарылаһааччытын уйулҕатын соруйан ыһа сатааһына буолбатах.
Биирдэ Шварцман Санкт-Петербург гроссмейстера Александр Георгиевы кытта аан дойду чөмпүйүөнүн аатын ылар иһин оонньообуттара. Оонньуу олорон Шварцман кыдьыгын кыаммакка сотору-сотору тылын былтатан көрдөр да көрдөр буолбута. Ону Александр Георгиев “собус-соруйан ньиэрбэбэр оонньоон итинник кэбилэнэр” диэн судьуйалар кэллиэгийэлэригэр үҥсүү киллэрэн турар.
– Дуобат араас көрүҥэ элбэҕэ бэрт эбит дии. Холобур, английскай, бразильскай, турецкай, индийскэй, канадскай... Ити көрүҥнэргэ барыларыгар аан дойду таһымнаах күрэхтэһиилэр ыытыллаллар дуо?
– Аан дойдуга саамай биллибит, киэҥник тарҕаммыт, сайдыбыт көрүҥүнэн 100 харахтаах дуобат буолар. Кини кэнниттэн иккис миэстэҕэ 64 харахтаах нуучча дуобата турар. Үһүс-төрдүс миэстэлэргэ бразильскай уонна английскай (“чекерс”) дуобаттар сылдьаллар. Онтон ити турецкай, канадскай, индийскэй дуобаттарга күрэхтэһиилэр тэриллэллэр гынан баран, кыттааччытын ахсаана быдан аҕыйах буолар. Биһиги, холобур, ити оонньуулары сатаабаппыт даҕаны.
– Кэнники сылларга эн эмиэ саха гроссмейстера, аан дойду үс төгүллээх чөмпүйүөнэ Коля Стручковтуун эрбии биитин курдук эрийсэҕит дии. Соторутааҕыта буолан ааспыт көрсүһүүгэ эн кыайыылааҕынан таҕыстыҥ.
– Муус устар 1 күнүгэр НКИХхэ буолбут көрсүһүү туох да официальнай статуһа суоҕа. Итини дьону сэргэхситэр шоу курдук өйдүөххэ сөп. Оттон Уһук Илин чөмпүйэнээтигэр Коля -- 64 харахтаах, оттон мин 100 харахтаах дуобакка оонньообуппут. Кырдьык, кинини кытта дуобат дуоскатыгар олус тыҥааһыннаах, эрийсиилээх күөн көрсүүлэр бараллар. Ол эрээри олоххо биһиги истиҥ доҕордууларбыт. Мин кинини быраатым курдук саныыбын.
– Олоххо – доҕордууларгыт, оттон дуобаттаан бардаххытына “муос муоска” диэн буолар буоллаҕа?
– Оннук бөҕө буоллаҕа (күлэр). Коля билигин Москубаҕа олорор, үлэлиир, баҕар, Саха сиригэр көһөн кэлиэ. Кинини кытта инникитин да элбэхтик оонньуурум буолуо.
– Гаврил, кэпсэтиибит түмүгэр тугу этиэҥ этэй?
– Оҕолору дуобатынан дьарыктаналларыгар ыҥырыам этэ. Хайаан да чөмпүйүөн буолуохтаахпын диэн буолбатах, дуобат киһиэхэ биэрэрэ наһаа элбэх – толкуйдуур дьоҕур сайдар, болҕомтолоох буоларга, бэрээдэккэ, хомуна-дьиминэ сылдьарга үөрэнэҕин.
Кэпсэттэ Федор РАХЛЕЕВ, "Кыым" хаhыат. 20.04.2017.
