Араас омук дойдуларын күүстээхтэрин туһунан киэн туттуну үөскэтэр суруйуулар элбэхтэр. Биһиэхэ, сахаларга, былыргы күүстээх дьон тустарынан үһүйээннэр, номохтор эмиэ бааллар. Күүстээх, сэниэлээх дьоммутугар сүгүрүйэбит. Бөдөҥ, толуу көрүҥнээхтэри, бэйэбит да билбэпптинэн, харахпыт сэҥээрэ, таптыы көрөр. Ол да иһин, спорду өрө тутаммыт, бу аныгы сайдыылаах XXI үйэҕэ ыччаттарбыт улахан спорка аан дойду ааттаахтарын кытта тэбис-тэҥҥэ күөн-күрэс былдьаһалларыттан үөрэбит, астынабыт. Кыайыыларыттан-хотууларыттан улахан дуоһуйууну ылабыт.
Бүгүҥҥү бэрт сэргэх, күргүөмнээх олохпутугар, күн аайы алтыһар дьоммут ортолоругар, таһыччы күүстээх дьон баалларын билбэт, аахайбат да курдук сыһыаннаһарбыт баар суол.
Ньурба Маалыкайыттан төрүттээх-уустаах Ушканов Дмитрий Спиридонович ийэтинэн эһэтэ Лөкөй Ньукулай чахчы сэниэлээх киһи, биирдэ да күүһүн-кыаҕын көрдөрбөтөҕө. Сэрии, сут-кураан сылларыгар холкуоһугар бэрэссэдээтэллээн, көргө-нарга, оонньууларга кыттыспатаҕа. Нэһилиэгин дьоно хоргуйан өлөллөрүттэн быыһаабыт үтүөкэн салайааччы. Кытаанах, ирдэбиллээх тэрийээччинан, салайааччынан биллэрэ. Икки миэтэрэҕэ чугаһыыр төрөлкөй үрдүк уҥуохтааҕа, 90-100 киилэни үктүүр ыйааһыннааҕа, сахаҕа толуу көрүҥнээҕэ.
Удьуор утумнаах
Лөкөй Ньукулай сиэнэ Дмитрий тохсус кылаас кэнниттэн Чурапчыга Коркин тустууга оскуолатыгар онус кылааска үөрэнэ тиийбитэ. Атахха киириини, «нырок» эҥин диэн албастары хайа баҕарар балаһыанньаттан оҥорор, илиитигэр-сиһигэр «баардаах» уолу икки-үс эрэ ый кэриҥэ эрчийээт, Дмитрий Петрович Коркин уонна спорт оскуола дириэктэрэ Константин Сергеевич Постников күрэхтэһии бөҕөҕө соскойдообуттара. Олор быыстарыгар, Уhук Илин уонна Сибиир чемпионатыгар оҕолорго 68 кг тустан иккис миэстэлэнэр. Саха сирэ уонна Казахстан хамаандаларын табаарыстыы матчевай көрсүһүүлэригэр ССРС күүстээх маастара Капановы кытта хапсыһыыга тэҥ киирсиигэ очконан баһыйтарбыта. Онтон оскуоланы бүтэрэр 1969 сыл сайыныгар ким-хайдах тустууга уһуйуллубута, уйан-хатан быһаарыллар оскуола-интэринээт чемпионатыгар, уолаттар ортолоругар Союзка, Россияҕа биллэр доҕотторун, үөлээннээхтэрин иннилэригэр түһэн, 68 кг бастаабыта. Ити сайын Чернай муора курорт куоратыгар Туапсеҕа буолбут Бүтүн Россия үөрэнээччилэрин спартакиадатыгар боруонса мэтээлгэ тиксибитэ.
Орто үөрэх аттестатын ылан Хабаровскайга физкультура уонна спорт институтугар үөрэнэр, Дзантемир Зангиевка салгыы эрчиллэр. Тустуулаах Хабаровскай кыраайга бастаталыыр, РСФСР «Спартагын» сүүмэрдэммит хамаандатыгар киллэриллэр. Россияҕа, Союзка тустар.
Институту ситиһиилээхтик бүтэрэн, тренер-преподаватель быһыытынан үлэтин Ньурба оҕо спорт оскуолатыгар саҕалыыр. Оччолорго өрөспүүбүлүкэ биллиилээх маастардара Семен Федорович Алексеев дириэктэрдиирэ, Николай Прокопьевич Иванов сүрүн тренер этэ. Тренер түбүктээх, сырыылаах-айаннаах үлэтэ дьиэтээҕи балаһыанньатыгар сөп түбэспэккэ, оройуонугар баһаарынай чааһы салайбыта, айылҕа харыстабылыгар инспектордаабыта, онтон Дьокуускайга кэлэн “Сайсары” крестьянскай рынокка охрананы салайбыта, 2006 сыллаахха суут приставтарын сулууспатыттан пенсияҕа тахсыбыта.
Дмитрий Спиридонович былаһын тухары спорду өрө тутар, чөл олоҕу тутуһар.
1995 сыллаахха Россия ветераннарын чемпионатыгар көҥүл тустууга бастаабыта.
Дьиэ-кэргэнигэр, оҕолоругар сабыдыала улахан. Улахан уола Роман Санкт-Петербурга Лесгафт аатынан физкультура уонна спорт институтун бүтэрбитэ, көҥүл тустуу маастара. Кыра уола Дмитрий 2 № оскуолаҕа үөрэнэр сылларыттан Михаил Георгиевич Вальга боксанан, Андрей Андреевич Алексеевка кикбоксанан, Алексей Юрьевич Уваровка муай-тайынан дьарыктаммыта. Онтон Таилаҥҥа тиийэн муай-тайга любителлэргэ аан дойду чөмпүйүөнүнэн буолар. Муай-тай бас-көс тренердэрин харахтарын далыгар киирбитэ. Итинтэн саҕаламмыта кыра Дима муай-тайга профессиональнай спорка көһүүтэ. Ити сылдьан Дьокуускайга сельхозтехникуму, Москватааҕы туризм институтун бүтэртээбитэ. Профессионаллар ортолоругар тай-боксаҕа аан дойду үс төгүллээх чөмпүйүөнүнэн буолары ситиспитэ. Онуоха оччолорго өрөспүүбүлүкэни уонна илиҥҥи охсуһуу көрүҥнэрин федерациятын салайан олорбут Егор Афанасьевич Борисов, Аллараа Ленатааҕы алмааһынан дьарыктанар акционернай хампаанньа гендиректора Владимир Романович Кычкин көмөлөспүттэрэ, өйөөбүттэрэ.
Дмитрий Дмитриевич Ушканов билигин кэргэнин оҕолорун кытта Канадаҕа олороллор. Америка, Канада, Гонконг эргин үгүстүк сылдьыбыт буолан, улаханнык ытыктанар тренер, специалист, тэрийээччи уонна салайааччы быһыытынан билиниллэр. Колорадо штатын Сан-Франциско куоратын таһыгар океан биэрэгэр Саха сирин спортсменнара сылдьан, хонон-өрөөн, дьарыктанан ааһар быраабылата суох охсуһуу көрүҥэр киин базалаахтар. Спорт уонна туризм эйгэтигэр улаханнык ытыктанар үлэһит, тренер, спортсмен уонна киһи быһыытынан улаханнык ытыктанар.
Аҕата Дмитрий Спиридонович Саха сирин спортсменнарын бу киинтэн Саха сирин спортсменнарын Америкаттан, Канадаттан Олимпиадаҕа таһаарарга тоҕоостооҕунан ааҕар. Өскөтүн дьыалабыай кэпсэтиилэри ыыттахха кыаллыан сөп диэн бигэ санаалаах.
Ыал ытык аҕата, Дмитрий Спиридонович, күннээҕи олоҕо сарсыардааҥҥы чэбдигирдэр сэрээккэттэн саҕаланар. Хас сарсыарда аайы биэс аҥаартан, алтаттан сүүрэр-хаамар, араас хамсаныылары оҥорор. Доҕордоһуу болуоссатыгар цеменинэн кутуллубут, киһи дэбигис халбарыппат ыарахан сибэкки клумбаларын сосуһан тиниктэһэ-хадьыктаһа сылдьар буолааччы. Онтон аны сэттэ чааска «Модун» спорткомплекска тиийэн тренажернай саалаларга тимири кытта дьарыгын салгыыр.
Ис туругун, чэгиэн буолууну куруутун көрүнэ сылдьар бэйэтигэр кытаанах ирдэбиллээх. Арыгы, табаах сытыгар да турбат. Аһылыгын сүрдээҕин көрүнэр. Иҥэмтэлээх аһылыгы ордорор. Убаһа этэ, таба этэ, балыктан собо, кыһыллар балык, сүөгэй, суорат, үүт, күөрчэх остуолун маанылаах аһылыктара. Килиэби суолтатыгар биир быһыыны сиэн сөп. Сарсыарда суорат, сүөгэй, чэй. Күнүс миин, торуой. Киэһэ 6-7 чааска диэри чэпчэкитик аһыыр. Утуйуон иннинэ мороженай, утах иһиэн сөп. «Куртахпын нагрузкалаабаппын”,- диир.
Сүрүн сыала-соруга – силовой троеборьены тэрийии, спорт көрүүҥүн быһыытынан таһаарыы. «Атахха, сискэ, илии тарбахтарыгар олус туһалаах”, - диэн сыаналыыр. Маҥнайгы күрэхтэһиини ааспыт сыл ахсынньы ыйыгар тэрийэн ыыппыттара. «Модун» спорткомплекс киэҥ-куоҥ тренажернай саалатыгар силовой троеборьеҕа абсолютнай чемпионат оҥорбуттара. Сытан эрэ икки атаҕынан сыыйа өрө анньыыга (жим лежа) Дмитрий Ушканов 950 кг өрө анньан бастаабыта. Саамай ыарахан упражнениенан ааҕыллар «гаккеншмидт» диэн санныгар ууран олорон турууга (приседание) 500 кг көрдөрүүлээх эмиэ бастаабыта. Онтон олорон эрэ тарбахтаргынан ыарахан ыйааһыны хам тутууга (сжимание и разжимание кистей рук) ыйааһыны эбэн иһиигэ, 175 кг хам тутан үһүс миэстэлэммитэ. Онон үс көрүҥ түмүгүнэн абсолютнай чөмпүйүөн үрдүк аатын ылбыта. 67 сааһыгар.
Ити, биллэн турар, утумнаах эрчиллии уонна үлэ түмүгэ. Сарсыардааҥҥы сэрээккэни киллэрэн туран, күн аайы иккитэ эрчиллэр. «Модуҥҥа» баар спортивнай саалалары кэрийэ сылдьан, тиэтэйбэккэ, наҕылыччы. Өр сылларга олохтонон кэлбит бэрээдэк, систиэмэ быһыытынан. Бээтинсэ күннэригэр баанньыктанар. Ити эрэ күн сынньанар.
Өссө 2015 сыллаахха Дмитрий Ушканов ыараханы көтөҕүүнэн дьарыктанарын истэн, билэн, Алексей Афанасьев, Петр Наумов, Николай Константинов састааптаах өрөспүүбүлүкэ анал хамыыһыйата тэриллэн, көрүү оҥорбуттара. Онно ким да көтөҕө, анньа илик ыарахан ыйааһыннаах снарядтарын ылаттаан, хамыыһыйаны да, көрөөччүлэри да сөхтөрөн, «Саха бухатыыра» диэн сертификатынан наҕараадаламмыта. Сахалартан бастакынан.
Кырдьык, киһи эрэ сөҕүөн сөп. Ити «Модуҥҥа» эҥин-араас модьу-таҕа көрүҥнээх, бүтүн аан дойдуга, киэҥ Арассыыйаҕа араас спорт көрүҥнэригэр кыайталаабыт эр-бэртэрэ холонон көрөллөр да, күн бүгүнүгэр диэри силовой троеборье упражнениеларыгар Ушканов кыайа-хото тутаттыыр ыйааһыннарын ылаттыы иликтэр.
Киһи кыаҕа араас, киһи күүһэ муҥура суох!
Силовой троеборьенан 30-ча буолан дьарыктаналлар. Эдэрдэриттэн аҕам саастаахтарыгар тиийэ бааллар. «Систиэмэлээх дьарык бэйэҕэ эрэллээх буолууну, кэрэҕэ, сырдыкка тардыһыыны, туһалаахтык олорууну, тулалыыр эйгэҕэ тапталы үөскэтэр, киһи ис туругун тупсарар, киһи быһыытынан таһымҥын үрдэтэр”,- диир Дмитрий Спиридонович сөбүлээн дьарыктанар көрүҥүн туһунан.
Бэйэтин идеяларын, былааннарын, бырайыактарын олоххо киллэрэр бигэ санаалаах. Күүстээх сахалар диэн бааллар эбит диэбит курдук. Федерация тэрийэр баҕалаах. Уопсай дьыала туһугар өйөһөн, өйдөһөн олорор, чөл олохтоох, чэгиэн дьону таһаарар өйдөбүллээх. Саха сылгытын, ынаҕын элбэтэр туһунан этиилэрдээх тыа хаһаайыстыбатын учуонайа Василий Степанович Винокуров, философия доктора Виктор Данилович Михайов, медицина доктора Карл Георгиевич Башарин, экология миниистирэ Сахамин Миланович Афанасьев, Арктика миниистирэ Александр Александрович Саввинов, өрөспүүбүлүкэ Тутууга союзтарын салайааччыта Айхал Иванович Габышев курдук биллиилээх, өркөн өйдөөх дьону кытта өйөһөн-өйдөһөн, атах тэпсэ олорон саха норуотун дьылҕатын туһунан кэскиллээх боппуруостары илдьиритэн, ырытыһан кэпсэтэр.
Дьон-сэргэ доруобай, чэгиэн-чэбдик буолаллара буоллар диэн ыра санаалаах. Онуоха сүрүн суолу-ииһи эти-сиини, өйү-санааны сайыннарыыны ааҕар. Киэҥэ-холкута, сытыары-сымнаҕас майгыта, туруоруммут сыалын-соругун олоххо киллэриигэ «Саха бухатыырыгар» олус сөп түбэһэр хаачыстыбалар.
Баһылай ПОСЕЛЬСКАЙ
