Наука, культура, искусство уонна спорт эйгэлэригэр талааннаах оҕолору көрдүүр, булар 2-ис Үөрэхтээһин Экспедицията муус устар 13-15 күннэригэр Кэбээйи уонна Горнай улуустарыгар сылдьыталаан, көдьүүстээхтик үлэлээтэ. Бөлөҕү өрөспүүбүлүкэ спорка солбугу бэлэмниир киин дириэктэрин солбуйааччылар Александр Платонов уонна Аграфена Колесова салайан илдьэ сырыттылар. Улахан тибиилэр кэннилэриттэн, хаар ыраастанан, айан суола бэркэ оҥоһуллубут. Онон, сырыы-айан табылынна. Сарсыарда 6 чаастан Дьокуускайтан хоҥноммут, Нам Түбэтинэн кыһыҥҥы өрүс суолун баттаһа 300-кэ км айаннаан, күнүс икки саҕана Кэбээйи улууһун киин бөһүөлэгэр Сангаарга тиийиибитигэр, 19 киһилээх үлэлиир бөлөҕү алаадьылаах саламаатынан күндүлээн, тэрээһиннээхтик көрүстүлэр. Улууска 2021 сыл Спорт сылынан биллэриллибит.
Сангаарга
Эрдэттэн былааннаммыт Экспедиция дьаһаллара тоҕо-хоро ыытыллыбытынан бардылар. Салайааччылары, наука, искусство, культура уонна спорт үлэһиттэрин кытта көрсүһүүлэр, математикаҕа, физикаҕа, английскай тылга олимпиадниктар, хонтуруолунай үлэлэр, оҕолор эттэрин-сииннэрин, былчыҥнарын тургутуулар, ГТО нуормаларын тутуулар, маастар-кылаастар, волейболга, оҕунан ытыыга табаарыстыы көрсүһүүлэр буоллулар. 17 нэһилиэктээх, 11 тыһыынча нэһилиэнньэлээх хоту улуус саамай уһук Сэбээн-Күөлүттэн тиийэ кэлбиттэр.
Экспедиция үлэтин түмүктүүр төгүрүк остуолу улуус баһылыга Иван Иванович Левин салайан ыытта, ыйытыыларга хоруйдаата:
-“Маннык практика ыытыллара кэскиллээх бырайыак. Тыа сиригэр ыраах нэһилиэктэргэ талааннары булар үлэ барара саамай сөп. Бары саба түһэн, көмөлөөн, Сахабыт сиригэр тарҕанан олорор айылҕалаах ыччаттары булан, иитэн таһаарар сыал-сорук турбутун өйүүбүт. Биһи таба, балык сүрүн булпут буолан, аспыт-үөлбүт уратылаах. Талааннары көҕүлүүр дьоннордоохпут. Сүүрүктэрбит-быһыйдарбыт көрдөрүүлэрэ үөрдэр. Мукучуга Иванов Михаил Васильевич хапсаҕай түһүлгэтин тэрийэн, туспа эйгэлээх ыччаттары таһаарар. Олимпийскай көрүҥнэргэ болҕомтобутун уураммыт, биллиилээх спорт маастардарын Мохаммед Кривошапкины боксаҕа, Александр Иванову тустууга ыҥыраммыт тренердээн эрэллэр. Тэтимнээх уларыйыылар кэмигэр олоробут. Омук быһыытынан, киһи быһыытынан, үгэстэри тутуһан, кырдьаҕастары ытыктаан, глобализация, цифровизация үйэтигэр, олох сайдыытын кытта тэҥҥэ хардыылаһар көлүөнэ ыччаты сайыннаран, кэскиллээхтик олорорго дьулуһуохтаахпыт. Мин бэйэм эдэр-оҕо саастарбар киһиэхэ эрэли үөскэтэр көрүҥнэринэн: боксанан, тустуунан, тхэквондонан дьарыктаммытым. Билигин иллэҥ кэммэр сүүрэбин, хамсанабын. Айылҕалыын алтыһарбын, булка сатыы, эбэтэр, атынан сылдьарбын сөбүлүүбүн. Чөл олоҕу тутуһабын. Оҕолору, ыччаттары, бар-дьону үөрэххэ-үлэҕэ, тус олохторугар эрэллээх буолалларыгар, улуустарын, өрөспүүбүлүкэлэрин интэриэһин өрө тутар өйү-санааны үөскэтэр үлэни ыытабыт. Саҥа методикаларынан уонна биир өйүнэн-санаанан үлэлээтэхпитинэ чугастааҕы сылларга көрдөрүүлэр кэлиэхтэрэ. Хамсааһын тахсарыгар саарбахтаабаппын.”.
Талааннаах ыччаттар күрэхтэһиилэртэн тахсаллар. Бу туһунан физическэй культура уонна спорт управлениетын начальнига, хапсаҕайга спорт маастара Алексей Сыроватскай билиһиннэрдэ:
-”Мас тардыһыытыгар Р.М. Дмитриев кэриэһигэр Бүтүн Россиятааҕы турнирын кыайыылааҕа Фаина Дмитриева, Дальнай Восток чэпчэки атлетикаҕа чемпионатыттан Евгений Трифонов, Прокопий Павлов, Александр Григорьев, Яков Дмитриев Сахаларын сиригэр үс кыһыл көмүс, үс үрүҥ көмүс, боксаҕа Дальнай Востоктан Вероника Егорова үрүҥ көмүс, Комила Халгаева боруонса мэтээллэри аҕалтаабыттара. Ыччаттары спорка көҕүлүүр дьаһаллары, ол иһигэр, Василий уонна Марфа Сметаниннар дьиэ-кэргэттэрин бириистэригэр волейболга өрөспүүбүлүкэ турнирын ыыттыбыт, Уус-Алдантан, Горнайтан, Бүлүүттэн, Үөһээ-Бүлүүттэн, Намтан, Дьокуускай куораттан 16 хамаандалар кэлэн кытыннылар. Эр дьон уонна дьахталлар үһүс миэстэлэри ылаттааннар, уопсай түмүккэ бастаатыбыт. Терентий Егоров кэриэһигэр оҕолорго тустуу турнирын тэрийбиппит. Күүстээх спортсменнар атах оонньуутугар бааллар. Көҥүл тустуубут сүппүтэ, ону улууспут баһылыга Иван Иванович Левин көҕүлээһининэн хаттаан сөргүтэн эрэбит. Аммаҕа Саха сирин норуоттарын Спортивнай оонньууларыгар иккис миэстэлэммиппит. Билигин Манчаарыга бэлэмнэнэбит”.
Сангаардааҕы оҕо спортоскуолатын дириэктэрэ Антонина Куденко:
-”Үөрэтиилэр, эчиллиилэр “Арочнай” уонна “Чемпион” спортивнай саалаларга буолаллар. Элбэх оҕо чэпчэки атлетиканан, волейболунан, баскетболунан, футболунан дьарыктанар. Ыалдьыттар сэдэхтик кэлэллэр, онон, Экспедиция бөлөҕө тиийэн кэлбитититтэн оҕолуун, улахан дьоннуун сүргэбит көтөҕүллэн, улаханнык сэргэхсийдибит. Оҕолорбут тугу сатыылларын хайдах баарынан көрдөрдүлэр. Маастар-кылаастар, тургутуулар барыталара биир сиргэ ыытылланнар, сүрдээх интэриэһинэйдик аастылар, оҕолор астыннылар. Тренердэр, физкультура учууталлара үөрэтэр-методическай үлэ уопутун ыланнар, элбэх саҥаны билэн-көрөн астыннылар. Маннык дьаһаллар элбэхтик ыытыллаллара буоллар спортоскуолаларга туһалаах буолуо эбиттэр, спорка көрдөрүүлэр да үрдүө этилэр”.
Лесгафт аатынан Санкт-Петербургдааҕы физическэй культура уонна спорт университетын бүтэрэн кэлбит, чэпчэки атлетика тренерэ, үрдүгү ойууга 2 м 02 см көрдөрүүлээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин рекордсмена Александр Григорьев:
-”Талааннар бааллар эрээри, спорка көҕүлүүр, көрдөрүүнү ситиһэ сатыыр тренердэр аҕыйахтар диэххэ сөп. Саҥа көлүөнэ спортсменнары таһаарар сыаллаах-соруктаах үлэлиибит. Сотору бэйэлэрин биллэриэхтэрэ дии саныыбын. Үчүгэй спортсмен тахсыыта тренертэн быһаччы тутулуктаах. Экспедиция кэлбититтэн үөрдүбүт. Билиини-көрүүнү, үлэ сонун, саҥа ньымаларын билэр биһиэхэ олус наада. Баҕа санааны, талааннары уһугуннарыы чэпчэки үлэ буолбатах. Элбэх сыраттан, түбүктэн кэлэр. Үрдүк көрдөрүүлэр, рекортар тупсарыллан иһиэхтээхтэр. Биһи аныгы көрдөбүлгэ эппиэттэһэр үчүгэй манежтаахпыт буоллар диэн баҕа санаалаахпыт”.
Сэбээн-Күөл орто оскуолатын дириэктэрэ Сэргэн Боотур-Уус Уола:
-”Эбээннэр нэһилиэктэриттэн сылдьабын. Өбүгэлэрбит төрүт культураларыгар болҕомтобутун уурабыт. Оҕолорбутун хотугу многоборьенан күүскэ дьарыктыыбыт. Олохтоох ыччаттар үөрэхтэрин бүтэрэн, идэ ылан төннөн кэлэннэр, физкультура учууталларынан үлэлииллэр, тренердииллэр. Киэн туттар ыччаппыт өрөспүүбүлүкэ күүстээх атаҕын оонньооччута Сергей Кривошапкин кэлэн көрсүһэн барааччы. Дьоҕурдаах оҕолордоохпут. Николай Филиппов тустууну сайыннаран эрэр. Ыраахпыт диэбэппит, оҕолору күрэхтэһиилэргэ ыыталаан, кытыннара сатыыбыт. Биир сырыыларыгар хастыы да күрэхтэһиилэргэ кыттан кэлээччилэр. Оскуолабытыттан “Азия оҕолорун”, Манчаары оонньууларын чөмпүйүөннэрэ, призердара тахсыталаабыттара. Хайалаах сиргэ олорор буоламмыт, оҕолорбут бэйэлэрин кыаналлар, сэниэлээхтэр. Экспедиция үлэтин сэҥээрдибит. Үөрэххэ, спорка мотивация биэрэр дии санаатым. Дьиэбитигэр-уоппутугар тиийэн, салгыы дириҥэтэн үөрэттэхпитинэ, ылсан дьарыктаннахпытына, хамсааһын тахсыаҕа. Бэйэм тустуу тренерэбин. Улууспут баһылыга бэйэтинэн ылыста, онон үлэлиэхпит. Киин сиртэн ыраахпыт, суолбут-ииспит суох, ол эрэ ыарахаттары үөскэтэр. Оҕолору кытта күннэтэ үлэлиир киһиттэн элбэх тутулуктаах”.
Кэбээйигэ
Өлүөнэ өрүһү уҥуордаан, ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут Луҥха үрэҕи сыыйан, тибии хаарын айан суолун икки өттүгэр өрөһөлүү, көрүдүөр курдук чөмөхтөнө ыраастаммыт суолунан, Сангаартан 110 км тэйиччи олорор, сайынын сырыыта суох Кэбээйи бөһүөлэгэр ханнык да харгыһа суох икки аҥаар чааһынан кэллибит. Саха биллиилээх суруйааччыта, буойун-фронтовик Тимофей Сметанин мөссүөнэ бөһүөлэккэ киирээккин кытта харахха хатанар. Е.Е. Эверстов аатынан орто оскуола иһигэр сахалыы таҥныбыт, фойеҕа кэккэлээн турар оҕолор быыппахтаах алаадьынан айах тутан көрүстүлэр. Улахан кылаас оҕолоро төрөөбүт оскуолаларын олоҕуттан билиһиннэрдилэр. Үөрэнээччилэр ситиһиилэрэ элбэх. Олортон биир бастыҥнарынан робототехникаҕа “РОБОКВЕСТ-2020” өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитигэр бочуоттаах иккис миэстэлэммиттэр. “Точка роста” суруктаах саҥа технологиялары үөрэтэр лаборатория-кабинетыгар оҕолор оҥорбут үтүмэн элбэх ракеталардаах, техника сайдыытын көрдөрөр оҥоһуктардаах кылааһыгар киирэммит хардарыта билсиһии-кэпсэтии буолла. Математика олимпиадаларын ыытар преподаватель, “Надежда Якутии”, “Методист Якутии” бэлиэлэрдээх Николай Николаев Бүтүн Россиятааҕы математика уонна физика олимпиадаларыгар кыайыылары ситиспит үөрэнээччилэрдээх учууталларга Зоя Владимировна Максимоваҕа “Педагог-новатор” бэлиэни, Евдокия Ильинична Тереховаҕа Махтал Сурук туттартаата.
Нэһилиэги, ол иһигэр, “Аһымал” тэрилтэни өр кэмҥэ салайбыт, билигин үгүс общественнай үлэлэри ыытар, историк идэлээх Егор Авксентьевич Павлов төрүттээбит Кэбээйи улууһун олоҕун уонна историятын, кыраайы үөрэтэр музей баай экспонаттардаах. Музей үлэтин туһунан дириэктэр Григорий Константинович Егоров сиһилии кэпсиир. Гражданскай сэрии геройа, Кэбээйигэ оскуоланы туттарбыт Хабырылла Дьөгүөрэптэн саҕалаан, бөҕөс-суруналыыс Владимир Варламов, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастар Иннокентий Аянитов, боксаҕа Россия призера Василий Сыроватскай, өрөспүүбүлүкэ рекордсмен кылыыһыта Сергей Кривошапкин курдук аатырбыт спортсменнар хаартыскалара болҕомтону тардаллар. Улуу Аҕа дойду ыар сылларын санатар Чурапчы көһөрүллүүтүн докумуоннара хараллан сыталлар. Кэбээйигэ кэлэн, олохтоохтор көмөлөрүнэн тыыннаах хаалан, балык булдугар үлэлээн, ыал буолан олохсуйбуттар элбэхтэр. Кинилэр ортолоругар Хайахсыттан төрүттээх-уустаах Гаврил Федорович Иванов манна олохтоох Татьяна Семеновналыын сүрэхтэрин холбоон, ыал-уруу тэринэн, эһээ-эбээ буолан тэнийэн олороллоро саныырга үчүгэй.
Экспедиция бөлөҕө түөрт-биэс сүрүн хайысхаларынан тарҕаһан үлэлээтэ.
Оҕо спортоскуолатын киэҥ-куоҥ спортивнай саалатыгар куораттан кэлбит физкультура уонна спорт үлэһиттэрин истиҥник-иһирэхтик көрүстүлэр. Нэһилиэктэртэн оҕолор бөҕө төрөппүттэрин, учууталларын кытта кэлбиттэр. Хас да сиргэ сылдьыталаабыт үөрүйэҕинэн, икки этээһинэн өрө-таҥнары түһүү, көрүү-истии, тургутуу көҕүлүттэн тутулунна. Спортсаала иһэ оргуйан олордо.
Спорт куттаах улуус спортоскуолатын дириэктэринэн волейболунан уонна остуол тенниһинэн утумнаахтык дьарыктанар, хоту зона күрэхтэһиилэригэр кыайыылары ситиһэн, өрөспүүбүлүкэ Спартакиадаларыгар кыттыталаабыт уопуттаах спортсменка Наталья Андреевна Сметанина үлэлиир. 2015 сылтан лицензиялаах спортоскуола сэттэ нэһилиэги хабар, 29 тренер 519 оҕону спорт 14 көрүҥүнэн дьарыктыыллар. Мас тардыһыытыгар өрөспүүбүлүкэ турнирын үгэнигэр, бу саҥа спортсааланы 2017 с. аһаннар киирбиттэр. Оҕолор спорка ситиһиилэрэ “Азия оҕолорун” оонньууларыттан саҕаламмыт. Көҥүл тустууга уонна волейболга үрүҥ көмүс призердардаахтар. Онтон ыла көҥүл тустууга, боксаҕа, волейболга, ох саа, атах оонньууларыгар өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр кыайыылары ситиһэллэр, миэстэлэһэллэр. Мастаах нэһилиэгэр Николай Иванов, Тандаҕа Федор Дмитриев оҕолору атах оонньуутугар уонна саха многоборьетыгар, Кэбээйигэ Павел Обутов волейболга, Николай Данилов тустууга, атыттар боксаҕа, ох саанан ытыыга эрчийэр таһаарыылаах үлэлээх тренердэр бааллар. Бас билиилэригэр бэйэлэригэр сөп түбэһэр, толору эппиэттэһэр спортивнай саала, саҥардыллыыны эрэйэр имбэнтээр, оборудование күннэтэ туттуллаллар. Нэһилиэктэргэ үлэлиир филиаллар орто оскуолалар спортсаалаларыгар үлэлииллэр. Көҥүл тустууга уонна хапсаҕайга тренер Владимир Сметанин, боксаҕа Иван Терехов, Петр Обутов, Сметаниннар дьиэ-кэргэттэрин сырдык кэриэстэригэр волейболга өрөспүүбүлүкэ календаарнай былааныгар киллэриллибит турнирдар тиһигин быспакка ыытыллаллар. Нэһилиэктэринэн, спортоскуола иһинэн тэриллэр күрэхтэһиилэр элбэхтэр. Нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суол-иис күчүмэҕэйдэрэ ыарахаттары үөскэтэрин иһин, төһө да үп-харчы кырыымчыгын иһин улуус, нэһилиэктэр дьаһалталарын, биирдиилээн урбаанньыттар көмөлөрө баар буолан, спорт үүнэ-сайда турар.
Далааһыннаах үлэни ыытар Кэбээйилэр талааннаах спортсмен оҕолор тахсалларыгар бары кыаллар усулуобуйаны үөскэтэргэ кыһаллаллар. Орто оскуола иһинэн “Экология” эбии үөрэхтээһиҥҥэ тэрилтэтэ, “Кэрэ эйгэ” оскуолата музыка, үҥкүү, уруһуй көрүҥнэригэр оҕолору кытта үлэлэһэллэр. Онон наука, культура, искусство, спорт эйгэлэригэр өрөспүүбүлүкэ Экспедицията талааннаах оҕолору буларыгар саарбахтааһын суох.
Бу ааспыт күһүн өрөспүүбүлүкэ суолталаах айан суола кутуу тааһынан бүрүллэн, улахан кыайыы, ситиһии буолбут. Олох киэҥ аартыга арыллыбыт. Кэбээйи кэскилэ - иннигэр.
Горнайга
Уруккута суола-ииһэ, сырыыта-айана суоҕунан сураҕырар Кэбээйигэ, бу сабыс-саҥа олоххо киллэриллибит кутуу таас суолунан Кэбээйиттэн Бэрдьигэстээххэ диэри 200 км сири балтараа-икки чааһынан тиийдибит. Быйыл сайын Маначчары оонньууларын ыытыахтаах улуус киин бөһүөлэгэ улаханнык киэркэйбит, тупсарыллыбыт, тутуу бөҕө барбыт. Экспедиция туох-баар спортивнай дьаһаллара сабыс-саҥа үлэҕэ киллэриллибит спортивнай комплекска буоллулар.
Күн устата Экспедициянан бэлиэтэниллибит үлэ-хамнас толору ыытыллан, Горнай улууһун баһылыга Никита Викторович Андреев үүннээн-тэһииннээн, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах, холбоһуктаах онлайн тиһиликкэ холбоммут төгүрүк остуол ыытылынна. Ил-Түмэн физическэй культураҕа,спорка уонна ыччаты кытта үлэҕэ Сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев, өрөспүүбүлүкэ “Үүнэр көлүөнэ” Фондатын ген.дириэктэрэ Владимир Егоров, физическэй культура уонна спорт миниистирн 1-кы солбуйааччы Леонид Спиридонов, үөрэх миниистирин солбуйааччы Владимир Тихонов, Малая Академия наук ректора Василий Павлов, Чурапчы институтун ректора Иннокентий Готовцев Үөрэхтээһин Экспедициятын суолтатын арыйаннар, дириҥ ис хоһоонноох этиилэри оҥортоотулар.
Горнай улууһа наука, культура, искусство, спорт эйгэлэригэр ыччаттарга холобур буолар биллиилээх, уһулуччулаах дьоннорунан киэн туттар. Спорт өттүгэр аан дойду, Россия чөмпүйүөннэрэ, олимпийскай оонньуулар кыттыылаахтара, бырааттыы тустууктар Герман, Александр, дуобаччыт Станислав Контоевтар, охчут Кристина Устинова-Тимофеева, буулдьанан ытыыга ССРС чөмпүйүөнэ Николай Лукин уо.д.а. курдук спортсменнардаах буоланнар, Манчаары оонньууларын ыытаарга бэлэмнэнэллэр. Билигин да аныгы сайдыылаах ыччаттар спорка аан таһымыгар тиийэ үрдүк көрдөрүүлэрдээхтэр. Профессордар Егор Николаевич Чемезов, Борис Николаевич Заровняев, Саха сиринээҕи Наукалар Академияларын салайааччыта Василий Васильевич Филиппов наукаҕа ааны арыйбыттара. Культура, искусство эйгэтигэр Семен, Софрон Петрович Даниловтар, академик Афанасий Николаевич Осипов, худуоһунньук-модельер Августина Филиппова, Раиса Захароа, Василий, Мария Мохначевскайдар саха культуратын ураты таһымҥа таһаарбыттара. Кинилэр удьуордара, сыдьааннара, үөрэхтэрэ билиҥҥи ыччаттарга бэриллэ турар. Аҕыйаххонуктааҕыта Эдьиий Дора кэлэ сылдьан оҕолорго болҕомтону уурарга алгыһын анаабыт, ойуур маһа элбэҕин курдук талааннар үгүстэрин эппит, ону баттаһа бу Үөрэхтээһин Экспедициятын үлэтэ ыкса ситимнээхтэр, сүдү суолталаахтар. “Үүнэр көлүөнэ” Фондата үбүлээн ыытар тэрээһинэ саха бастыҥ ыччатын сүүмэрдээн таһаарарга, сайдалларыгар оҥкул охсуутунан буолар. Хамсааһын далааһыннаах, Оҕону кытта дьарыктаннахха, чочуйдахха сайдыы барар. Онуоха сөптөөх үөрэх, үлэ ирдэниллэр. Оҕолор араас хайысхаларга ситиһиилээх дьон буолалларыгар Экспедиция суолтата улахана, төһүү күүс буолара, маннык хамсааһын кэмигэр оҥоһулла сылдьара бэлиэтэннэ.
Ыччаттарбыт кэскиллэрин тустарыгар күн-дьыл да арыллан, туран биэрдэ.
Кэбээйи улууһун баһылыга Иван Левин, Горнай улууһун баһылыга Никита Андреев Саха Өрөспүүбүлүкэтин спорка солбугу бэлэмниир киин салайааччыларын кытта бииргэ үлэлээһин Сөбүлэһиитигэр илии баттаатылар.
Талааннаах оҕолор бу кэлэр сайын анал лааҕырга түмсэн Экспедиия түөрт хайысхаларынан дьарыктаныахтара.
Баһылай Посельскай,
Сангаар – Кэбээйи – Бэрдьигэстээх.
Муус устар 13 – 15 күннэрэ, 2021 сыл.
