Сүгэнэн кыылы-сүөлү, көтөр кынаттааҕы быһыта тамныыллара. Аны онно эбии түргэннэрэ, сымсалара, сылайбат сындааһыннара, тулуурдара! Тыйыс айылҕаҕа оччоҕуна эрэ тыыннаах хаалаҕын.
Соторутааҕыта Сахабыт сирин хотугу многоборьеҕа спортсменнара Россия чемпионатыгар биирдиилээн күрэхтэһиилэргэ рекорд олохтооннор уонна хамаанданан бастааннар Улахан Кубогы илдьэ кэллилэр. Бу туһунан спорт бу дьоһун көрүҥэр сахалартан аан бастаан Россия спордун маастарынан буолары ситиспит, 50-н тахса маастардары ииппит, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренерэ Анатолий Гаврильевич Сыромятниковтыын кэпсэттибит. Улахан бадьыыстаах уонна сыралаах үлэ эбит.
История быыһын сэгэттэххэ
Ситиһии, көрдөрүү улахан. Сахабыт сирин хамаандата 35 сыл буолан баран бастаабыт. Ямаллар, Ханты-Мансилар, Ненецтэр, Магаданнар, Тюменнар, Чукоткалар хамаандаларын иннилэригэр түһэр уустуктардаах. Чахчы, анал бэлэмнээхтэр, сатабыллаахтар, эт-сиин өттүнэн кыахтаахтар кыайар көрүсҥнэрэ. Урут “Борьба на кушаках” диэн тустуу көрүҥэ баарыгар Саха сирин хамаандата кыайыыны ситиһэр кэмнэрдээҕэ. Кэлин, балаһыанньаҕа тустууну тохтотоннор, бастакы миэстэни ылар ыараабыта.
1988 с. Дьокуускайга ипподромҥа буолбут Россия хотогу многоборьеҕа ыытыллыбыт чемпионатыгар атах оонньуутун спордун маастара, тренер Иннокентий Юрьевич Григорьев эрчийбит ыччаттара Терютин Герман, Ильин Борис уонна Анатолий Сыромятников сүгэ быраҕыытыгар маастары толорбуттара. Эһиилигэр Анатолий Сыромятников сүгэни ыраах быраҕыыга Россия чөмпүйүөнүн үрдүк аатын сүкпүтэ. Онно буурҕа түспүтүгэр, Ямаллар, Хантылар чэпчэки ыйааһыннаах тэлээрэн көтөр сүгэлэрэ ырааппатаҕа. Сахалар сүгэлэрэ граната курдук ыарахан буолан, ол сүгэлэрин “лаппаахы” диэн ааттыыллара, тыалы-буурҕаны үлтү силэйэн ыраахха диэри кыырайбыта. Анатолий Сыромятников бастаабыта. 1990 с. ураҕастаах сүүрүүгэ бастаабытын аахпатахтара, маастары хайдах кыайыаҕай диэннэр, ол маастар уолу бастаппыттар. Мүнүүтэ арыттаах сүүрүүлэргэ кыайыылааҕы бириэмэтинэн көрөн быһааралларыгар, маҥнай утаа, Сыромятников испииһэккэ бастакынан турарын, судьуйалар мунньахтаан бараннар, кыайыыны Ямал уолугар биэрбиттэр. Онон, иккис миэстэлэммит.
Баҕалаах буоллахха, баһылыырга бары ньымалар үчүгэйдэр.
Сахалар аркааҥҥа уонна сүгэни быраҕыыга албаһын билбэт буоланнар көрдөрүүлэрэ өрүүтүн намыһах буолара. Ким да, тугу да сүбэлээбэт. Ямаллар, хантылар, мансилар кэпсээбэттэр, атыылаабаттар.
Баһылыырга үгүс сыраны көрсүбүттэрэ. Күн-дьыл да барбахтаабыта. Ол быыһыгар, Анаабыртан табаһыт Аркадий Дьяконовы булан аҕаланнар, ону үтүктэн үөрэнэ сатыыллара. Ол Дьяконов Аркадий үчүгэйдик быраҕара. Далайан, дьиҥнээх табалыы, күөйэ быраҕара. Аны, аркааннарын хайдах харайары билбэт буоланнар, сытыйыы-ымыйыы да тахсара.
Быраҕар сүгэлэрин эмиэ үлүбээй оҥостоллоро. Иннокентий Юрьевич биир хостоох квартиратыгар уһаналлара. Куорат ортотугар баар “Гусиное озеро” тахса-тахса быраҕаттаан дьарыктаналлара. Оччолорго дьиэлэр суохтара. Ардыгар алҕаска автобуһу да табаннар, саспыт түгэннэрэ баар буолара. Хамаанда туһугар диэн биирдэ, төлө туттаран, ыарахан сыанаҕа атыыласпыттара. Аҕалан, бэйэлэрэ сэрэйэн көрө-көрө, үтүгүннэрэн оҥоро сатыыллара. Кэлин, 1000-лыы наартаны нөҥүө ыстанар бырааттыы Александр, Родион Талигиннартан атыыласпыттара.
Аркааны таба быраҕан киллэрээри күнү быһа быраҕаллара. Гостиницаларыгар тиийэн сынньанан, суунан-тараанан баран күрэхтэһии буола турар сиригэр тиийбиттэрэ, Тарлин Юрий диэн Ханты-Мансийскай уола өссө да быраҕа сылдьар буолара. Билигин кини аркаан атыылыыр, дьиҥнээх табаһыт уол. Аһаабакка, тиэрмэһиттэн кофе эрэ иһэ-иһэ соҕотоҕун хаалан быраҕарын көрөн сөҕөллөрө. Кэлин табаарыстаһаннар, аркаанын атыыласпыттара, эбиитин сүбэ-ама биэрбитэ. Дьокуускайга кожкомбинаттары кытта кэпсэтэн, тирии тыырдаран, оҥорторо сатаабыттара да, тоҕо эрэ табыллыбатаҕа.
Иннокентий Юрьевич салайар үлэҕэ барбытыгар, Анатолий Сыромятников университекка үлэлии сылдьан, уурайан, тренерскэй үлэҕэ кэлбитэ. Ол сылдьан, Погодаев Альберт диэн Тополинайтан сылдьар табаһыт уолу булан күрэхтэһиннэрбиттэрэ. Күүстээх, тустар-хыйыыр, кыанар уол. Аркааҥҥа Россияҕа бастаабыта, рекорд олохтообута. Аан дойдуга эмиэ бастаабыта. Тарлин диэн күүстээх маастардыын, тренердиин табаарыстаспыта. Маамыктаны быраҕыы албастарыгар сүбэ-ама ылбыта. Быраҕыы “объемнаах” буолуохтааҕын, элбэхтик быраҕар сөбүн өйдөппүтэ. Ол Тарлин бэйэтэ күнү быһа быраҕар эбит - сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри. “Бүгүн быраҕыы, онон бүтэр” диэн. Илии ууллуор диэри хардарыта уҥу-хаҥас илиилэринэн быраҕаттыырга. Быраҕыы техникатыгар үөрэтэн, хайдах дьарыктанары сүбэлээбитэ. Тэҥ саастыы буоланнар, түргэнник өйдөспүттэрэ.
Хамаанданан үлэ үтүө түмүктэрэ
Дьыллар-хонуктар ааһаннар, Анатолий Гаврильевич, билигин, сүнньүнэн, хаһаайыстыбаннай чаас быһыытынан, сүүмэрдэммит хамаандаҕа эрэллээх, бигэ тыыл. Хотугу многобрье көрүҥэр сүрэҕинэн-быарынан ыалдьар. Дэлэҕэ, атын улахан хамнастаах үлэҕэ үлэлии сылдьан, төттөрү кэлиэ дуо. Сүгэлэри, аркааннары булар-талар, оҥорторор. Күннэтэ алтыһан үлэлиир дьоно эдэр-эмэн саастарыгар бииргэ үөрэммит, эрчиллибит, күрэхтэспит, тэҥ саастыылара. Кэнники сылларга сайын уонна кыһын туһаныллар финскэй маамыкталарынан туһанар буолбуттар. Олору сакаастаан ылаллар. 50 кыраадыс тымныыга тоҥмоттор. Ол маамыкталарынан Россия икки рекордун олохтуу сылдьыбыттар. Хотугу многоборьеҕа Россия чөмпүйүөнэ Николай Софронов бииргэ төрөөбүт убайа, уус идэлээх Петр Николаевич Софронов сүгэлэри иһэрдэр, хатарар, оҥорон биэрэр, сылы эргиччи бииргэ дьарыктаһар. Эрчиллиилэргэ уонна өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи күрэхтэһиилэргэ спортсменнары, тренердэри кыһыннары-сайыннары бэйэлэрин массыыналарынан илдьэллэр-аҕалаллар. “Многоборецтар” бары бэйэлэрэ тренердэрдээхтэр. Үлэни, дьарыкы сүрүннээһини Анатолий Гаврильевич үүннүүр-тэһиинниир. Аныгы үйэ сиэринэн он-лайн ситиминэн эмиэ дьарык барар. Кэмиттэн-кэмигэр семинардары ыыталлар. Методикаҕа, докумуоннарга маастар оҥорбут киһитэ, билигин Нерюнгригэ олорор-үлэлиир Анатолий Ионович Попов көмөлөһөр. Хамаанданан үлэ үтүө түмүктэрдээх.
Саҥа көлүөнэ тренердэр тахсан иһэллэрэ үөрдэр.
Чурапчытааҕы физкультура уонна спорт институтугар тренердиир Альберт Федорович Иванов билигин олус тахсыылаахтык дьарыктыы сылдьар. Россия алта төгүллээх чөмпүйүөнүнэн буолары ситиспит Орто-Халыма ыччата Алексей Созонов киниэхэ эрчиллэн улаханнык эбилиннэ. Маамыктаны 252 сыыспакка быраҕан Россия рекордун олохтоото! Ол иһин билиҥҥи спорка дьоҕурдаах ыччаттар Альберт Ивановка бара сатыыллар эбит. Дьарыктанар баҕаттан Чурапчы институтугар иһиттэн да, кэтэхтэн да үөрэххэ киирэллэр. Альберт Федорович хотугу многоборье албастарын билэр, күүс-күдэх өттүн туруорар. Сорох уолаттара “Дыгын оонньууларыгар” путевка былдьаһыахтаахтар. Ону күрэхтэһии көрдөрүөҕэ. Биир кыыһа Валентина Борисова аркааны 110 тохтоло суох сыыспакка табыталаан Россияҕа бастаата. Уруккуттан сүүрүүгэ мэлдьи миэстэлэһэр. Үөһээ-Бүлүүгэ Раиса Васильевна Григорьева дьарыктаабыта. Оскуоланы бүтэрээт ЧГИФКиСкэ барбыта, Альберт Федоровичка. Манчаарыга абсолютнай чөмпүйүөҥ үрдүк аатын ылбыта.
Анатолий Сыромятниковка эрчиллэр, Дьокуускай университетыгар биология факултетыгар үөрэнэр, Антонина Санникова Васильев Григорий Егоровичка дьарыкммыта. Физкультура уонна спорт институтун дириэктэрэ Николай Ефимович Гоголев хотугу многоборецтары улаханнык өйүүр, дьарыктанар усулуобуйаны, барыыны-кэлиини толору хааччыйар. Ол быыһыгар, Анатолий Гаврильевич тренердиирин былаһын тухары аан-бастаан харчынан бириэмийэ ылан махтанарын биллэрэр. Иитиллээччитэ Антонина Санникова Белоярскайга сүгэни 100 миэтэрэ ырааҕы быраҕан Россия рекордун олохтоон кэллэ!
Эмиэ Чурапчы институтугар Альберт Федоровичка дьарыктанар Анаабыр ыччата Дьулус Туприн сүгэни 214 м ыраахха кыыратан уон сыл турбут рекорду тупсарда!
Анатолий Сыромятниковка дьарыктар 16 саастаах уолаттар, Орто-Халыматтан сылдьар Саха сирин чөмпүйүөнэ Степан Третьяков уонна Уус-Майа уола Эдьээн 10 кылааһыгар үөрэнэр Ярослав Трофимов уонна Үөһээ-Бүлүүттэн Мандаров Эльдар сүгэҕэ маастар нуорматын толордулар! Эдьээнтэн Андрей Иванов Үөһээ-Бүлүүгэ буолбут өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитигэр тиийэн, биир ый иһигэр дьарыктанан Саха сирин маастарын толордо - сүгэҕэ, аркааҥҥа бастаата, өссө абсолютнайынан буолары ситистэ. Саҥа Дьыл бырааһынньыктарыгар Анатолий Сыромятниковка үрдүттэн хоно сылдьаннар маастарыстыларын үрдэтиммиттэрэ. Тренердэрэ Раиса Васильевна Григорьева уонна Андрей Иванов. Бары да дьоһун ыалллар ыччаттара. Андрей Иванов ийэтэ Иванова Вера Николаевна Саха сиринээҕи “Память” ветераннар Бойобуой дьайыыларын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. Чечня сэриитигэр өлбүт улахан убайдара Александр Иванов кэриэһигэр өрөспүүбүлүкэ турнирын тэрийэн ыыталлар. Бу күһүн эмиэ буолар.
Спорт хайа баҕарар көрүҥэр Анатолий Гаврильевич Сыромятников курдук идэлэрин таптыыр уонна идэлэригэр бэриниилээх тренердэр кыайыылары аҕалаллар, спорт маастардарын чочуйаллар, чөмпүйүөннэри таһаараллар.
Хотогу многоборьеҕа сүгэ, аркаан сүрүн көрүҥнэр. Ураты сыһыаны эрэйэллэр. “Лотерея” диэн ааттыыллар, тоҕо диэтэххэ, тыалга, ардахха сүгэ халыйыан сөп, аркаан тымныыга хам тоҥон сүгүн-саҕын арыллымыан сөп. Оннук түгэннэргэ маастары толоруу туһунан санаабаккын даҕаны. Маастар нуорматыгар аркааны кыргыттар 8, уолаттар 20 субуруччу табыталыахтаахтар, сүгэни 150 - 90 миэтэрэ ыраахха быраҕыахтаахтар, 400 – 250 наартаны нөҥүө тохтоло суох ойуохтаахтар. Онтон наарта, сүүрүү, “үс куобах”, спортсментан бэйэтиттэн тутулуктаахтар, дьиҥ талаан, дьарык көрүҥнэрэ. Холобур, “үс куобахха” урут 10 м 30 см көрдөрүүлэринэн бастыахха сөп эбит буоллаҕына, билигин 11 м түһэҥҥин Россияҕа миэстэлэспэккин. Уопуттаах тренердэр көмөлөрүнэн аныгы ыччаттар көрдөрүүлэрэ үрдүктэр, үүнэллэр-сайдаллар.
Онон, Саха сирин хамаандата Россия бастааннар, сүрүн тренер Анатолий Гаврильевич Сыромятников үөрэрэ, киэн туттара оруннаах.
Эт-хаан эргиччи сайдыытын биэрэр Хотугу многобрье көрүҥүнэн эрчиллиҥ!
Баһылай Посельскай
