улахан дьоҥҥо, оҕолорго аан дойду, Европа, Россия чөмпүйүөннэрин иитэн таһаартаабыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренерэ, “Россия физическэй үлэҕэ туйгуна”, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин “Үлэҕэ килбиэнин кинигэтигэр” киллэриллибит Василий Иннокентьевич Кононов дуобат сайдыытыгар киллэрбит кылаата сүҥкэн.
Бүргэһи хааһахха хаайбаккын
Вася Кононов дуобатынан дьарыктаныытын хойутаан саҕалаабыта Орджоникидзевскай оройуон Улахан-Аанын оскуолатыгар 60-с сыллар ортолорун эргин ахсыс кылааска биирдэ бибилиэтиэкэҕэ дуобакка ССРС спордун маастара Семен Семенович Николаев кинигэтин булан аахпыта. Сулургу, өйдөнүмтүө гына суруллубут буолан, сэҥээрэн, үөрэппитэ. Оҕо болҕомтотун тардар комбинациялар, интэриэһинэй сорудахтар бааллара. Итинтэн ыла, көннөрү дуобаттыыр идэлэммитэ. Бииргэ үөрэнэр кылааһын, оскуолатын оҕолорун баһыйталыыр буолбута. Булгунньахтаахха тэриллибит оройуон чемпионатыгар бастаабыта. Итинтэн ыла дуобатын дуоскатын кыбына сылдьан ханна күрэхтэһии буолар да күрэхтэһэр идэлэммитэ.
Аармыйаҕа авиация механигын байыаннай чааһыгар сулууспа кэнниттэн, 1970 с. СГУ историческай отделениетыгар үөрэххэ киирбитэ. Ньурбаттан Роман Дмитриев, Тааттаттан Зоя Саввина, Егор Мординов курдук, кэлин улахан маастардарынан буолуталаабыт ыччаттары кытта ыкса бодоруспута. Өрөспүүбүлүкэҕэ мэлдьитин бастаталыыр Николай Николаевич Саввинов куруһуогар дуобат мындыр албастарыгар уһуйуллубуттара. 1974 с. өрөспүүбүлүкэ спартакиадатыгар ситиһиилээхтик оонньообута. Ростов-на-Дону тиийэн маастарга кандидат нуорматын толорбута.
Тэрийээччи
Үөрэҕин бүтэрэн, икки сыл хоту Аллайыахаҕа учууталлаан баран, 1977 с. Дьокуускай “Спартагар” тэрийэр-кадры кытта үлэ отделыгар инструктардыы уонна начальниктыы сылдьан, Игорь Никифоров, Геннадий Гурьев курдук маастардары кытта эрчиллэн тэҥҥэ иэхсибитэ. Сахатын сиригэр 1978 с. чөмпүйүөннээбитэ, үс төгүл үрүҥ көмүс призердаабыта, Харьков куоракка Бүтүн Сойуустааҕы турниры, өрөспүүбүлүкэ үгүс турнирдарын кыайбыта. Элбэх идеялардаах, саҥа сүүрээннэри киллэрэр өрөспүүбүлүкэ спорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Афанасий Егорович Алексеев, “Спартак” бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Семенович Бурцев, “Урожай” бэрэссэдээтэлэ Аркадий Михайлович Алексеев курдук физкультура уонна спорт сайдарыгар билиилэрин-көрүүлэрин, тэрийэр-салайар дьоҕурдарын анаабыт бэриниилээх өйдөөх-санаалаах көһөҥө салайааччылар ааннарын элэхтик аһан-сабан дуобат атын спорт көрүҥнэриттэн хаалсыбакка өрө тутуллубута. Үбүлээһин үгүөрү тыырыллара. Календарнай былааҥҥа киллэриллэннэр, спортивнай обществолар күрэхтэһиилэрэ элбээбиттэрэ, өрөспүүбүлүкэ чемпионаттара хото ыытыллаллара. Саахымакка аан дойду чөмпүйүөнэ Анатолий Карпов кэлэ сылдьан спорт кулууптар тэриллэн барбыттара. Салалта өттүттэн өйөбүл баар буолан, хамсатыылаах дьаһаллар ыытыллаллара. Спортсменнар, судьуйалар гостиницаларга түһэллэр, аһылык көрүллэр, проезтаахтар. Онон, атын сопрт көрүҥнэрин сэргэ, дуобат балысханнык сайдан барбыта.
Көтүппэккэ тахсыылаахтык күрэхтэһэр салайар аппараакка үлэлиир дуобаччыты бэлиэтии көрөннөр, 1982 с. дуобат федерациятыгар ылыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ дуобатын иилээн-саҕалаан салайар дуобаччыттары Иннокентий Михайлович Андросовы, Пантелеймон Романович Егоровы, Афанасий Афанасьевич Акимовы кытта ыкса билсибитэ. Күннэтэ көрсөн кэпсэтиилэртэн саҥаттан саҥа этиилэр тиһиллэннэр, олоххо киллэриллибиттэрэ. Дуобат өрөспүүбүлүкэ Спартакиадатын программатыгар баар буолуута ситиһиллибитэ. Профсоюзтарга дуобат күрэхтэһиитэ киллэриэххэ диэн Василий Иннокентьевич этиитин профсоюзтар холбоһуктарын салайар Аркадий Михайлович Алексеев сэҥээрбитэ. Оройуоннарга дуобат федерациялара тэриллибиттэрэ. “100 харахтаах” көҕүлэммитэ. Оҕолорго күрэхтэһиилэр элбээбиттэрэ. Тааттаҕа Николай Николаевич Кычкин, Мария Никитична Бырдыннырова, Василий Васильевич Куприянов “Дебют” лааҕыры тэрийбиттэрэ. Москва гроссмейстерин кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ кэпсэтиилэр бараннар, Александр Кандауров, Александр Шварцман, ССРС федерациятыттан Юрий Павлов кэлэ сылдьыбыттара. Оҕолор ССРС-ка “Чудо шашки” ситиһиилэммиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ профсоюзтарын күрэхтэһиилэригэр сүүрбэ хамаанда дуобаччыттара кыттыбыттара. Ити бастакы улахан тэрээһиннээх күрэхтэһии этэ. Аны, элбэх кыттааччылаах дуобат фестивала ыытыллар үгэһэ олохтоммута. Маассабас маастарыстыба үрдээһинигэр сабыдыаллаабыта.
Саха сиригэр дуобаты сайыннарар туһунан уураах тахсыбыта. Соҕуруу буолуталыыр күрэхтэһиилэргэ кэлии-барыы хойдубута. Иван Токусаров “ССРС аччыгый чемпионатынан” ааттанар дойду профсоюзтарын күрэхтэһиилэригэр бастаабыта. Александр Азаров үһүс миэстэлэммитэ. Оҕолор күргүөмүнэн улахан таһымҥа тахсыбыттара, киин куораттарга үөрэнэ барыталаабыттара. Гаврил Колесов сулустаах чааһа саҕаламмыта. Дойдуга уларыта тутуу кэмэ тиийэн кэлбитэ. Саҥа дьаһаллар ылыллаллара. Тэрийэр-салайар дьоҕурдаах үп миниистирэ Владимир Ильич Птицын дуобат федерациятын баһылаан-көһүлээн, саҥалыы тыын киллэрэн дуобат үрдүк таһымҥа тахсан барбыта.
Тренер үлэтэ - иитиллээччилэринэн
Дуобат куттаах Василий Иннокентьевич Кононов тренерскэй үлэҕэ анаммыта. Үлэтин 2-с № оскуолаттан саҕалаан, оҕолор өрөспүүбүлүкэҕэ үчүгэй көрдөрүүлэнэннэр, дуобат тирэх, тутаах оскуолатынан буолбута. Россияҕа ситиһиилэммиттэрэ. 1993 с. иккис миэстэлэммиттэрэ, 1994 с. бастаабыттара. Үгүс омук дойдуларыгар күрэхтэспиттэрэ. Василий Кононов иитиллээччилэрэ дойду күрэхтэһиилэригэр үс иһиттэн түспэт буолбуттара. Өрөспүүбүлүкэ таһынааҕы күрэхтэһиилэртэн сүүһүнэн кыһыл көмүс мэтээллэри аҕалыылара үтүө үгэскэ кубулуйбута. Бастыҥ иитиллээччилэрэ Николай Стручков аан дойдуга түөртэ, ол иһигэр оҕолорго иккитэ, Ангелина Скрябина иккитэ, Петр Ушницкай доруобуйаларынан хааччахтаахтарга кыһыл көмүс мэтээлин ылары ситиспиттэрэ. Степанида Кириллина аан дойду кубогын кыайбыта. Николай Гермогенов аан дойдуга иккитэ үрүҥ көмүс мэтээллэри ылаттаабыта. Түөрт гроссмейстери таһаарбыта. Билигин иитиллээччилэрэ норуот хаһаайыстыбатын араас салааларын үлэһиттэрэ. Дуобат чыпчаалларын дабайбыт үөрэнээччилэринэн Василий Иннокентьевич киэн туттуон туттар:
“Ханнык баҕарар спорт көрүҥнэригэр курдук, тренер иитиллээччитигэр интэриэс үөскэтиэхтээх. Интэриэһиргээбэт оҕоттон хайдах даҕаны дуобаччыт тахсыбат. Интэриэс үөскээбит оҕо тренериттэн барбат, эккирэтэ сылдьар буолар. Атын көрүҥнэртэн уратыта диэн, дуобакка улахан тулуур наада. Холобур, тустуу, сүүрүү олох көстүүлэринэн, хамсаныыларынан даҕаны сүрдээх буоллахтара дии. Киһи эрэ көрөн ымсыырар көрүҥнэрэ. Улаханнык интэриэһиргиир эрэ оҕолор дуобаты оонньууллар. Миэхэ начаалынай кылаастан дьарыктаммыт оҕолорум, орто кылаастарга тиийэн бараннар, тустан, боксалаһан да көрбүттэрэ гынан баран, син-биир күн-бүгүнүгэр диэри дуобаттарын тута сылдьаллар. Кинилэргэ бастакы нүөмэрдээх спорт көрүҥүнэн дуобат буолар. Аны туран, оҕо дуобатынан дьарыктанан салгыы сайдарыгар оскуола оруола эмиэ олус улахан. Тоҕо диэтэххэ, оскуола дуобаччыт оҕолорго усулуобуйа тэрийэр. Күрэхтэһиилэри ыытар. Администрация, төрөппүт ылсалларыттан эмиэ тутулуктаах. Кыра оҕолору оскуолаҕа илдьии-аҕалыы сүрдээх түбүктээх. Онон, төрөппүт оҕотун баҕатын өйдөөһүнэ, өйөөһүнэ хайаан да наада. Оҕо өрөспүүбүлүкэҕэ миэстэлэһэн, чөмпүйүөннээн интэриэстэнэр, соҕуруу баран күрэхтэһиэн баҕата тиийэн кэлэр. Итинник оҕолор элбэх буолаллар. Түөртүү-биэстии оҕолор тэҥҥэ оонньуур буола улааталлар. Биир сиргэ турбаттар, кинилэри салгыы сайыннарыаххын наада. Ол инниттэн “выезтарга” элбэхтик сылдьан күрэхтэһиэхтээх. Ким элбэхтик сылдьар, күрэхтэһэр – ол ситиһиилэнэр. Дуобаччыт оҕо таһыма төһөнөн үрдээн иһэр да, өрөспүүбүлүкэ спорт оскуолалара, үөрэх, спорт министиэристибэлэрэ “выезтарга” көмөлөһүөхтээхтэр. Оччоҕо оҕо сайдар кэскиллэнэр”.
Кэм-кэрдии биир сиргэ турбат, ааһан иһэр. Көлүөнэлэр солбуйсуулара баар. Чыпчааллары дабайбыт маҥнайгы көлүөнэ улахан гроссмейстер-дуобаччыттарбыт Александр Азаров, Александра Бурнашева, Гаврил Колесов, Иван Токусаров, Николай Стручков, Матрена Ноговицына, Ирина Платонова, Марфа Данилова, Николай Гермогенов, Николай Гуляев, Андрей Федотов, Наталья Шестакова, Айыына Собакина, Ксения Нахова, ситиһиллиэххэ айылааҕы барытын оҥордулар, тапталлаах Сахабыт сирин аатырдаллар. Үлэ бара турар.
Аан дойду чөмпүйүөннэрэ, гроссмейстердэр Николай Стручков уонна Петр Ушницкай этэллэринэн, кинилэр тренердэрэ Василий Иннокентьевич дуобат күүстээх маастара, күүстээх теоретик, ырыппыт варианнардаах кинигэлэрдээх, куруутун бэйэтин кытта илдьэ сылдьан күрэхтэһиннэрэр, үгүстүк практикаҕа олоҕурар, спарриннаһаллар, комбинациялары суоттууллар, саҥа дебюттары булаллар, уйулҕаларыгар сүбэлиир, үөрэтэ-такайа сылдьар, идэни ылыналларыгар, сөптөөх үлэни булуналларыгар көмөлөһөр. Муҥура суох махтаналлар.
Тренер Василий Кононов кэккэ этиилэри киллэрэр: “Үүнэр көлүөнэ иннигэр маҥнайгы уонна иккис көлүөнэлэри ситэргэ сорук кыттаанах соҕус. Кыргыттар үчүгэйдэр, онтон уолаттарга уустуктардаах. Эдэрдэри кытта элбэхтик үлэлиэххэ наада. Ыарахаттар бааллар эрээри, солбуйуохтарын сөп. Өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатын Киинин тренердэрэ Гаврил Колесов уонна Александр Азаров үлэлэриттэн элбэх тутулуктаах. Иккиэн “64” дуобатынан оонньуур тренердэр. Мин санаабар, итиннэ “100-х” дуобакка өссө биир-икки тренер баара буоллар. Холобур, Николай Гуляевы “100-хэ” тренеринэнэ аныахха баар этэ. Уонна, үбүлээһинтэн саҕалаан, кадры кытта үлэҕэ, материальнай базаҕа тиийэ проблема куруутун баар буолар. Улуустар, оройуоннар дуобаттан тэйэн эрэллэр. Баар проблемалары дириҥэппэккэ туоратан иһэр ордук. Дуобат сайдарын, кэскилин туһугар”, - диэн Василий Иннгкентьевич кэпсэтиибитин түмүктүүр.
Баһылай Посельскай
