Ханнык баҕарар саҕалааһын салайааччыларынан өйөннөҕүннэ сайдар аналлаах.
Ырыа-үҥкүү доҕуһуоллаах күрэхтэһии
Хайыһарынан уонна сүүрүүнэн утумнаахтык дьарыктанар Сергей Иннокентьевич Ильин “Эрчим” кулуубу тэрийэр туһунан көҕүлээһинин Госкомспорт бэрэссэдээтэлэ М.Д. Гуляев, маассабай спорт управлениетын начальнига М.И. Лыткин ылынаннар, кинилэр көмөлөрүнэн кулууп 2008 сыллаахха тэриллибит. Онтон ыла сыллата күрэхтэһиилэр ыытыллаллар.
Кулууп ыытар дьаһаллара кэҥээн, тупсан иһэр. Сүрүүгэ куоталаһыы киһини тардар, умсугутар айылгылаах. Бу да сырыыга оннук буолла. Турниры аһыы түгэнэ бырааһынньыктыы быһыыга-майгыга ыытылынна. Сүүрүөхтэрин-көтүөхтэрин баҕалаахтар мустубуттара харахха быраҕыллар. Бары уурбут-туппут курдук чэпчэки быһыылаахтар-таһаалаахтар, бары да ис-үөс мэлигир дьоно. Тэйиччиттэн бары да оҕолор дуу, ыччаттар дуу курдук көстөллөр. Тутталлара-хапталлара элэстэнэ түһэн сыыдама, сылбырҕалара, хамсана-имсэнэ, эттэрин-хааннарын ириэрэн сүүрэн куһугуратан ылаллара эриэккэс!
Дьиҥинэн, кыттааччылар баһыйар үгүстэрэ сааһырбыт, олохторун сүүрүүгэ анаабыт дьон. Кулууп салайааччыта Сергей Григорьевич эҕэрдэлээн баран ыллаан дьиэрэппитигэр, сытыы-хотуу өттүлэрэ үҥкүүлээн эргичийбиттэрэ ытын тыаһынан доҕуһуолланна.
“Эрчимнэри” көрөҥҥүн эмиэ сүүрүөххүн-көтүөххүн баҕарар абылаҥар ыллараҕын. Мэлдьитин ыраас салгынынан тыынар, сүүрэр буоланнар сэниэлээхтэр, эрчимнээхтэр, кэрэҕэ-сырдыкка тардыһар дьулурҕа өйдөөхтөр-санаалаахтар. Эттэрэ-хааннара чэгиэн. Хас биирдиибит сирдээҕи аналбыт өлүөр, чэгиэн-чэбдик сылдьыы, уһун үйэлэнии буоллаҕа. Ону ыраата барбакка, бу “эрчимнэртэн” холобур ылыахха, үөрэниэххэ түгэннэр бааллар. Бастаан ис туруктарыгар кыһаллаллар, чөл, сиэрдээх олоҕу тутуһаллар, арыый да кыахтаахтара, бэйэлэрин икки ардыгар күрэхтэһэннэр, тургутуһан көрөллөр.
Күрэхтэһии кыттыылаахтарын ортолоругар биллэр-көстөр быһыйдар бааллар. Уһун сиргэ сүүрүүлэргэ ветераннар ортолоругар аан дойдуга Сахатын сирин соргулаахтык ааттаппыт экстремал-айанньыт Степан Лыткин, Европа сүүрэр суолун кыайыылааҕа Тааттаттан Валентина Доргуева, Россия чөмпүйүөнэ Намтан Андрей Аржаков, өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөннэрэ Уус Алдантан Василий Готовцев, Намтан Ион Васильев, улахан дьоҥҥо куорат чөмпүйүөнэ, Горнай институт студена, Уус Алдан ыччата Мирослав Бурнашев бу да сырыыга кичэллээхтик бэлэмнэммиттэрэ көстөр.
80 саастарын ааспыттар эрээри, “кырдьаҕастар” диэҕи киһи тыла барбат, Мииринэй куораттан хайыһар маастара Степан Абрамов Ижевскэйгэ Россия Кубогар кыттаары тиийэн баран, кэргэнэ балыыһаланан төннөн кэлбит уонна бу сүүрүү турнирыгар кыттыны ылар буолбутуттан үөрэрин биллэрэр. Бүлүүттэн 83 саастаах Григорий Носов стаартаары өрүтэ ойуоккалыы турар. 80-нун ааспыт Таатта бөдөҥ уҥуохтаах сүүрүгэ Филипп Гуляев бэрт холку, утарсааччыларын диэки саллыбыттыы көрүтэлиир.
Куруутун миэстэлэһэр спорт ветераннара Ирина Дегтярева, Анастасия Кривошапкина, Зинаида Андреева сибилигин сүүрэллэрин санаан үөрбүттэрэ-көппүттэрэ сүрдээх.
Хатыһыылаах сүүрүүлэр
Быйылгы сүүрүүлэргэ 50-тан тахса киһи кытынна. Саастарынан дьахталлар алта, эр дьон сэттэ бөлөххө араарыллан күрэхтэстилэр.
Хас да түһүмэхтээх сүүрүүлэри “Эрчим” кулууп бэрэссэдээтэлэ Сергей Ильин кыһыл былааҕынан сапсыйан бэйэтинэн хамаандалаан ыыталаата. Студент ыччаттар көх-нэм буолан ыһыытаан-хаһыытаан күрэхтэһии күүрээнин үрдэттилэр.
Экстремал сүүрүк Степан Лыткин микрофонун тутан хаама сылдьан, күрэхтэһии түгэннэрин бэрт сэргэхтик кэпсээн сырдатта.
Сүүрүүттэн сүүрүү аайы кыайыылаахтар уонна бириистээх миэстэлэргэ тиксибиттэр биллэн истилэр. 2000 м дистанцияҕа 19-30 саастаахтарга Марина Седалищева уонна Полина Слободчикова сытыы хатыһыыларыгар биэтэккэ бастакынан Марина Седалищева элэстэнэн кэллэ. Эдэр уолаттар 3000 м түстүлэр. Харааныттан сүүрүүнү баһылаан-көһүлээн испит Эдуард Дьяконов биир эргииргэ атаҕын бүлгү үктээн, туораан хаалла. Кини кэнниттэн тилэх баттаһа испит Манчаарыга төрдүс миэстэлээх Мирослав Бурнашев бастакынан түмүктээтэ. Сергей Шадрин иккис буолла.
Горнай институт 5-с курсун студена, куорат чөмпүйүөнэ Мирослав Бурнашев:
- Оскуолаҕа 6-7 кылаастарга физкультурабыт учууталыгар Владимир Иванович Тордуяновка эрчиллибитим, 2014 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ оҕолоругар бастыы сылдьыбытым. Билигин аҕабар дьарыктанабын. Күрэхтэһии ыараханнык ааста, уолаттар үчүгэйдэр. Дистанцияҕа тутуһаммын үһүс сылдьыбытым. Темпэбин ыһыктыбакка кыһаллыбытым. Бастаан испит табаарыһым Эдуард Дьяконов атаҕын бүлгү үктээн туораан хаалла. Хардарыта куотуһар этибит. Салгыы сааскы кросстарга кыттыам”.
Эдэрдэри кытта тэҥҥэ стаартаабыт 31-40 саастаахтарга Мария Широких, Михаил Сивцев бастаатылар. 41-50-га 1500 м Мария Семенова, Константин Оленов, 2000 м илин-кэлин түсүһүүлээх куоталаһыыга, бүтэһик икки эргиирдэргэ тэтимин күүскэ эбэн, Василий Готовцев эрэллээхтик бастаата, Михаил Апросимов, Алексей Артемьев иккис уонна үһүс кэлитэлээтилэр.
Тутуу үлэһитэ, Уус Алдан быһыйа Василий Готовцев санаатын кытта үллэһиннэ:
- Быйыл дьарыгым үчүгэй. Кыттааччыта элбэҕинэн, улахан сүүрүктэр баалларынан, таһымнаах күрэхтэһии буолла. 70,80 саастаахтар билигин да атахтарын чэпчэкитик ылан сүүрэллэриттэн сөхтүм! Кинилэр саастарыгар итинник сүүрэ сылдьыбыт киһи. Бу күрэхтэһии миэхэ Манчаарыга бэлэмнэнии курдук. Сүүрүү киһи доруобуйатыгар туһата элбэх, хараахтарын бөҕөргүүр, кыайыыга дьулуур үөскүүр. Үлэни-хамнаһы кыайарга кыах биэрэр. Нэдиэлэҕэ 60-70 км сүүрэбин, улахан дьарыккка киирэ иликпин. Дьарыкпын дьэ саҕалыам! Ветераннарга лидербит Хаҥалас быһыйа Вячеслав Громов.
1000 м 51-60 саастаахтарга халыҥ ааттаах-суоллаах, Таатта уҥмат тыҥалаах быһыйа Валентина Доргуева тэппит атаҕын кубулуппакка, холкутук бастаата. Иккис миэстэни былдьаһыыга биэтэккэ Мария Трофимова кыл-түгэнэ урутаан кэллэ, Анастасия Кривошапкина үһүс буолла.
Таатта быһыйа, Европа, Россия кыайыылааҕа Валентина Доргуева:
- Сүүрүктэр биһиги элбэхпит. Кэккэбит хаҥаан иһэр. Эбиллиилэр бааллар. Михаил Апросимовы, Николай Заровняевы, Мария Трофимованы дьарыктааммын сүүрүүнү сөбүлээннэр күрэхтэһиигэ кыттар буоллулар. Тренерим Акулина Аммосова этэ, билигин бэйэм дьарыктанабын. Спордунан дьарыктанар киһи бэйэ бодотун тардынар, бэйэҕин көрүнэр буолаҕын. Сааһырыыга бэриммэккин. Ыраас ууну тутуһабын. Күрэхтэһии иннинэ үрүҥ астан туттунабын”.
1500 м эр дьон иэмэх талахтыы эристилэр. Маҥнай утаа, Таатта Чөркөөҕүттэн модьу көрүҥнээх Василий Слепцов тэтимнээх сүүрүүтүнэн утарсааччыларын букатын эргиир аҥарынан хааллартыы сырытта. Хаалан эрэбит диэн оччо кыһаллыбакка, атын уопуттаах быһыйдар, бэйэлэрин икки ардыгар хатыһан, сэниэлээх соҕустук бардылар. Уһаппатылар иккис-үһүс эргииргэ, бастаан иһээччини мастыы ситэн аастылар. Сүүрүү бүтэрэ чугаһаатаҕын аайы киирсии сытыырҕайан истэ. Уһун илиилээх-атахтаах Россия чөмпүйүөнэ Андрей Бурнашев хас да эргиир инники түстэ. Нам быһыйа бастыыр буолла диэн санаалар күөрэйэн эрдэхтэринэ, Амма Эмиһин баһылыга Илья Пестерев “собуоттанан” турда, ол эрээри, наһаа уһаабата. Биэтэк чугаһаабытыгар, күлүккэ сылдьыбыт Константин Оленов уһулу ойон таҕыста уонна сүүрүүнү эрчимнээхтик бастакынан түмүктээтэ! Бурнашев иккис, Пестерев үсүһүнэн кэлитэлээтилэр.
600 м 61-70 саастаахтарга нэмнэрин бэркэ билсибит, өрөспүүбүлүкэҕэ мэлдьитин миэстэлэһэр Варвара Дегтярева, Александра Ноева, Анастасия Колесова утуу-субуу түмүктээтилэр. 1000 м Владимир Сташков, Алексей Березкин, Владимир Кузьмин эр-биир бастакынан, иккиһинэн, үсүһүнэн кэллилэр.
71-80 саастаахтарга Зинаида Андреева 400 м эрэллээхтик бастаата, Надежда Неустроева иккис, Светлана Винокурова үһүс буолуталаатылар. Эр дьоҥҥо 600 м хастар да этэ гынан баран, кытаанах киирсии Степан Лыткин уонна Ион Васильев икки ардыларыгар өрүкүйэн турда. Хардарыта инники түсүһэллэр. Кыайыыны Ион Васильев ситиһэн үөрдэ-көттө! Владимир Сивцев үһүс буолла.
80-н үөһэ саамай аҕам саастаахтар биир эргииргэ тиниктэстилэр. Саамай эдэрдэрэ 80-н саҥа ааспыт Филипп Гуляев. Старт бэриллэрин кытта эдэттэн сулбу түспүт 82 саастаах Григорий Мосов тэтимин эптэр эбэн, кыайыыны ситистэ. Иккис миэстэни ким ыларын бүтэһик көнө быһаарда. Былаһын тухары кэнники сылдьыбыт Филипп Гуляев атыла киэҥинэн утарсааччытын биэтэккэ ситэн, иккиһинэн кэллэ, 83 саастаах Степан Абрамов үһүс бириистээх миэстэҕэ тигистэ.
Бүлүү быһыйа 83 саастаах Григорий Мосов:
- Сүүрүүнэн дьарыктаммытым ыраатта. Бэлэмнээх этим, онон бүгүн аһыллан сүүрдүм. Айылҕалаахпын диэххэ сөп. Удьуордарбар кыахтаах дьон бааллара. Ийэбинэн эһэм Муос Уйбаан диэн илиитигэр күүстээх киһи баара, ону баппытым буолуо. Куруутун бастааччыбын, иккис-үһүс буоллахпына хомойобун. Сааһым тухары электромонтердаабытым. Киэн туттар быһыйбыт Варвара Макарова “былчыҥнаргын үлэлэт, уһуннук, баҕаҥ ханыар диэри олоруон” диэн этэр, ол кырдьык эбит, алҕаһаабатах. Чэпчэки ыйааһыннаах киһи доруобуйата үчүгэй буолар диэн наука дакаастаабыта ыраатта. Онон, аһары элбэҕи симиммэккэ, кыра-кыралаан, күҥҥэ биэстэ-алтата аһыыбын. Чэпчэкитик сылдьабын”.
Сылларын эрчимнээхтик саҕалаабыт “Эрчимнэри” сааскы-сайыҥҥа күрэхтэһиилэр күүтэллэр.
Баһылай ПОСЕЛЬСКАЙ
