Кинилэр ортолоругар РФ физическэй культураҕа үтүөлээх үлэһитэ, РФ уопсай үөрэхтээһинигэр бочуоттаах үлэһитэ, РФ физическэй культураҕа уонна спорка туйгуна, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ физическэй культураҕа уонна спорка үтүөлээх үлэһитэ Альберт Иванович Трофимов оскуолатааҕы сылларыттан спорка уһуйуллубута.
Сунтаартан кынаттанан
Физкультура учууталлара Анатолий Иванович Афанасьев, Олег Николаевич Мохов аан бастаан спорка уһуйбуттара. Кыра кылаастарга тустууга оскуолатыгар бастаталыыра. Тас көрүҥүнэн, быһыытынан-таһаатынан, кыраһыабайдык туттан-хаптан, тыа быыһынан элэгэлдьийэр, аата дуорааннахтык дуораһыйан стадиону эричмнээхтик эргийтэлиир, кэнниттэн сэмээр батыһар, хайыһарга уһуйбут киһитинэн, оччолорго тохсус кылааска үөрэнэр оскуола бастыҥ хайыһардьытын, Дьокуускай куорат 21-с оскуолатыгар дириэктэрдээбит, билигин 10-с оскуолаҕа завучтуур, спорт улахан тэрийээччитин Сергей Артемович Ермолаевы ааҕар. “Улааттахпына хайыһардьыт буолуом”,- диэн санаа охсуллара. Оннук холобур оҥосторо. Спорка кумирдара этэ.
Ахсыс кылааска бииргэ үөрэнэр доҕотторо Володя Селляхов, Сергей Камацкай, Дима Казаков эстафетаҕа кытыннараары хайыһарга туруорбуттара. Кылаас, оскуолаларын чиэһин ситиһиилээхтик көмүскүүллэрэ. Хайыһар спордун чэбдик салгынын, сыыртан сырылаччы түһүүлэрин сөбүлээбитэ. Тохсус кылааска Валерий Иннокентьевич Егоров диэн физкультура учуутала кэлэн дьиҥнээх дьарыктар саҕаламмыттара. Ленскэйгэ өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитигэр миэстэлэспиттэрэ. Оскуола кэнниттэн Сунтаар СПТУ-гар суоппарга үөрэнэ сылдьан Төҥүлүгэ буолбут “Трудовые резервы” ГТО многоборьетыгар күрэхтэһэн иккис миэстэлэммитэ, өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатыгар киллэриллибитэ. Онно, кэлин өрөспүүбүлүкэ хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, үтүөлээх тренерэ буолбут Александр Будимирович Слепцов бастаабыта.
Хайыһар суолугар абылатан
Ити кэнниттэн хайыһар олоҕун быстыбат аргыһынан буолбута. Дьокуускайга 1 № педучилище физкультурнай отделениетыгар Дорий Иванович Винокуровка эрчиллибитэ. Армияҕа ытык иэһин толорон баран, Хабаровскайдааҕы физкультура институтугар бастаабыта, хамаандаҕа киллэриллибитэ. Хабаровскай кыраай “Спартагар” бастаталаабыта. Институт кэнниттэн Уус-Алдан Тандатыгаручууталлыырын быыһыгар, Андрей Андреевич Протопопов көҕүлээһининэн 1985 с. Ленскэйгэ тиийэн “Гонка сильнейших” күрэхтэһиитигэр аан-бастаан программаҕа киллэриллибит “конек” диэн “көҥүл ньыманан” сүүрүүгэ өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнүн үрдүк аатын ылбыта. Сааскы чемпионкка ситиһиитин чиҥэтэн биэрбитэ.
Биир дойдулаахтара Сунтаарга ыҥыраннар, тренердээбитэ, ыччаттары хайыһарга уһуйбута. Онтон 1 № ДьПУ кэлэн уон икки сыл физкультурнай отделениеҕа тренер-преподавателлээбитэ. Туризм секциятын салайбыта. “Методика физвоспитания” уонна хаҥкыны үөрэппитэ. Өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөннэрин Яков Попову, Оксана Ноговицынаны, Алена Индееваны иитэн-үөрэтэн таһаартаабыта. СГУ хамаандатын педфактары кыайбыттара сөптөөх эрчилии көстүүтэ. Үөрэммит кыһатыгар спорка хамсааһыны оҥорбута.
Ити сылдьан, бэйэтэ эрчиллэрин тохтоппокко, сыллата буолуталыыр өрөспүүбүлүкэ хайыһарын суолларыгар 10, 15, 30, 50 км уонна эстафеталарга сүүртэлээн биир-икки дистанциялары ылаттыыра, өрөспүүбүлүкэҥэ барыта уон төгүл бастаабыта. “Урожай” сүүмэрдэммит хамаандатыгар киллэриллэн, өрөспүүбүлүкэ сүрүн тренерэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренер Павел Павлович Харитоновка сэттэ сыл эрчиллибитэ.
Сүүмэрдиир түмсүүлэр үгүс буолаллара. 1987-90 сс. Алдаҥҥа ССРС сүүмэрдэммит хайыһардьыттара, Олимпийскай оонньуулар чөмпүйүөннэрэ, призердара Владимир Смирнов, Алексей Прокуроров, Михаил Девятьяров мэлдьи кэлэллэрэ. Бииргэ эрчиллэллэрэ. Саха сирин хайыһардьыттарыгар улахан холобур буолаллара. Дальнай Востокка миэстэлэспитэ, Урал Кубогар уонна Сибииргэ уон бастыҥ хайыһардьыттарга киирэн, Россия финалыгар кыттыбыта.
“Лошадиный вид спорта”
Хайыһары спорт ыарахан көрүҥүнэн ааҕар, элбэх “Объему” ирдиир, “Лошадиный вид спорта” диир. Хайыһарга үгүс көлөһүнүн тохпут буолан, хайдах дьарыктаныахха сөбүгэр, эрчиллии ньымаларыгар, методикатыгар сүбэтэ-амата элбэх. Элбэх хайыһардьыттан сүүмэрдэнэн, дьарыктанаҕын, күрэхтэһэҕин. Спортивнай обществолар, “Спартак”, “Урожай”, “Трудовые резервы”, профсойуустар бары күүстээх хайыһардьыттардаахтар. Олортон талыллан уон бастыҥнар өрөспүүбүлүкэ хамаандатыгар киллэриллэллэр. Конкуренция бөҕөнү ааһаҕын. 70-90 сс улахан “бум” буола сылдьыбыта, дьон бары хайыһарга турбута. Чочур-Мыраан дьонунан туолара. Дальнай Востогу кыайаллара.
Семен Черноградскай, Владимир Данилов, Анатолий Усольцев ааттара хаһыат сирэйдэриттэн түспэттэрэ. Бииргэ эрчиллэ, күрэхтэһэ сылдьан методикаларын, маастаналларын билэ-көрө сатыыллар. Техническэй көрүҥ буолан, хайыһаргын хайдах оҥосторгуттан, маастанаргыттан олус тутулуктаах. Түһүүлэргэ, тахсыыларга маас быһаарар. Түүннэри-күнүстэри сыралаһаҕын. Халлаан тымныыта, сылааһа, температурнай режим табан оҥостуу оруола улахан. Альберт Трофимов, били, туста сылдьыбыт буолан этэ-сиинэ сайдыылаах, күүс-уох да баара. Утарсааччыларын өрө дабайыыларга ылаттыыра, “отрывка” барара. Онуоха “испанскай”, “португальскай” ньымалары туттара.
Сайыҥҥы кэми мүччү туппаттара, эмиэ дьарыктаналлара. “Кроссовай объемҥа”, илиигэ үлэҕэ, спортивнай туруккун тутууга болҕомто ууруллара. “Формаҕын поддержкалыыгын”. Холобур, кырата 25 тардыныахтааххын. Үчүгэйдик ытыахтааххын. ГТО күрэхтэһиилэригэр түһэн биэрбэт гына бэлэмниилэр бараллара. Итинник быыстала суох дьарыктанан, Хабаровскай кыраайы иккитэ кыайан турар. Өлүөхүмэҕэ, Бүлүүгэ улааппыт буолан үчүгэйдик харбыыра көмөлөспүтэ элбэх. Үчүгэй харбыыһытынан биллэр. Бүлүүнү төттөрү-таары харбаан туоруура. Ол үгэһэ сылайбат сындааһыннаах буолууну, уһун тыыны, сэниэни биэрбитэ. Аллараа Бэстээхтэн таас чохтоох Кангалас бөһүөлэгэр диэри 37 км сири аан дойдуга биллэр аатырбыт харбааччы Семен Алексеевы, Урааҥхай Генаны буоланнар тэҥҥэ харбаан тураллар. Ол Кангалас бөһүөлэгин аннынан Өлүөнэ өрүһү харбаан туораан баран, төттөрү харбаан кэлэрэ. Сааһыран баран ветеранннар күрэхтэһиилэригэр кытта, туйгун туругун тута сылдьар. Онон, күүстээх уонна кыахтаах спортсмен.
Күөн-күрэс сиэрин тутуһуннарааччы
Альберт Трофимов улахан спортан тохтоон, 1994 сылтан судьуйалааһын киэҥ уонна уустук эйгэтигэр киирбитэ. Чочур Мырааҥҥа хайыһар трасса оҥоруу түбүгэр ылсыбыта. “Гонка сильнейших” судьуйалаабыта. Судьуйалааһын үлэтигэр өрөспүүбүлүкэ спорка миниистирин солбуйааччы Прокопий Прокопьевич Готовцев Спортивнай оонньуулар судьуйатынан аҕалбыта. “Манчаары оонньууларыгар” мандатнай хамыыһыйаны салайбыта. Онтон судьуйалар коллегияларыгар үлэлии сылдьар. Норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолорун” оонньууларыгар сүрүн судьуйа П.П. Пинигиҥҥэ сүрүн судьуйа солбуйааччытын быһыытынан эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Саха сирин норуоттарын Спортивнай оонньууларыгар түөрт төгүл сүрүн судьуйалаабыта. Сүрүн судьуйа эбээһинэһин сүгүү судургута суох, сүүмэрдээһин күрэхтэһиилэри, онтон финаллары ыытыы, спорт көрүҥнэриэн судьуйалары түмүү, тэрээһин үлэлэр элбэхтэр. Эппиэтинэһэ улахан. Билигин судьуйалар коллегияларын салайарын сэргэ, Бүтүн Россиятааҕы сүүрүү уонна хаамыы Күннэригэр, “Нациялар кросстарыгар”, дьахталлар спартакиадарыгар, доруобуйаларыгар хааччахтаах спортсменнар спартакиадаларыгар курдук күрэхтэһиилэр сүрүн судьуйалара.
Спорт кэскилин туһугар
Альберт Иванович Трофимов дириэктэрдээх 4 № оҕо спортоскуолата 1999 сыллаахха тэриллибитэ. Сергей Артемович Ермолаев көрсөн “хайыһар куоракка кэхтээри гынна, чөлүгэр түһэриэххэ, ДЮСШ аспыт киһи” диэн санааны сахпыта. Ити иннинэ 1998 с. куоракка 3 № тустууга аналлаах оҕо спортоскуолата аһыллыбыта. Анаан-минээн тиийэн көрбүттэрэ-истибиттэрэ, тренердэри Валерий Петрович Керемясовы, Прокопий семенович Иванову, Иннокентий Семенович Кочкины көрсөн кэпсэппиттэрэ, идеятын сүспүттэрэ. Куорат үөрэх управлениета (Колодезникова) өйөөбүтэ. Билигин спортоскуола кэҥээн, улаатан мини-футболга (тр. А.М. Самков), хайыһарга (П.П. Лукачевскай), тхэквондоҕа (А.А. Поисеев), чэпчэки атлетикаҕа (В.И. Контоева) буулдьанан ытыыга (М.М. Васильев), дуобакка (В.И. Кононов), оҕунан ытыыга (Б.Б. Олесов) отделениеларыгар 800 оҕо дьарыктанар.
Оҕолор ситиһиилэринэн үөрдэллэр. Буулдьанан ытыыга Александр Яковенко Россия чөмпүйүөнэ, оҕунан ытыыга уонтан тахса маастардар бааллар, Ян Константинов Россияҕа чөмпүйүөннээн норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастарынан буолбута, аан дойду кубогар кыттыбыттара,хайыһарга Дмитрий Егоров, Оксана Ноговицына маастардар, Варвара Текеянова Дальнай Восток абсолютнай чөмпүйүөҥкэтэ, тхэквондоҕа үс оҕо “Азия оҕолоругар” бастаабыттара, сэттэ уол призердаабыттара, Европа призера Руслан Поисеев бу спортоскуолаҕа эрчиллибитэ, “Заря” футболистара эмиэ бу спортоскуолаҕа саҕалаабыттара, сахалыы атах оонньуутугар Валерия Олесова “Манчаары оонньууларын” абсолютнай чөмпүйүөҥкэтэ, дуобакка аан дойдуга тиийэ ситиһиилэрдээхтэр.
Альберт Трофимов баҕа санаата:
“Сайдыы балысханнык бара турар. Оҕо чөл олоххо уһуйуллуохтаах, этин-хаанын сайыннарыахтаах. Ол гынан баран, оҕолор хамсаммат буолан эрэллэр. Итиннэ күүскэ үлэлиэххэ наада. Россия үөрээхэ Министиэристибэтин хонтуруолугар баар үөрэх стандартнай программата толоруллуохтаах. Программаҕа чааһынан барыта ырыттылла сылдьар. Баар нормативтары орто оскуолалар тутуспаттар, чааһынан биэрбэттэр дии саныыбын. Ардыгар физкультура уруоктарыгар учууталлары солбуйааччыбын. Онно көрдөххө, үгүс оҕолор атахтарын төбөтүгэр, тилэхтэригэр, “гусиный шаг” кыайан хаампаттар, сатаабаттар, муостаҕа төкүнүйэ сылдьаллар. Гимнастика хамсаныы төрдө буолар, ону оҥорботтор, түргэн, сымса буолуохтаахтар этэ да, ол суох. Барыта игровой, мээчик, единоборство буолан хаалла. Спорт балассаакканы иккитэ эргийэн баран эстэн хаалаллар. Үөрэх Министиэристибэтэ, үөрэх управлениета түһүмэхтэринэн бэрэбиэркэлэри ыыталлара болдьоспут. Военкоматтар этэллэринэн, армияҕа ыҥырыллар оҕолор 40 % эрэ доруобуйалара көрдөбүлгэ эппиэттэһэр. Плоскостопиелаах, харахтара мөлтөх, координациялара, хамсанар дьоҕурдара мөлтөх. Электроннай сигаретаны тардар оҕололор элбээбиттэрэ дьиксиннэрэ. Тыынар уорганнарга куһаҕан дьайыылаах электроннай сигаретаны тардар буоллулар. Ити тохтотуллуохтаах. Доруобай эрэ киһи үлэтэ таһаарыылаах буоларын өйдүөх кэриҥнээхпит”.
Оҕолорго үтүөнү баҕаран, баар суолу этэр. Итэҕэстэр туоратыллыахтарын наада.
Альберт Иванович туруоруммут сыалын-соругун ситиһэн, бэйэтин дьоллооҕунан ааҕынар.
Баһылай Посельскай
