Саха АССР спорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Н.Н. Тарскай, Дьокуускайдааҕы пединститут дириэктэрэ В.Н. Еремеев, Саха государственнай университетын ректора А.Е. Мординов илии баттааһыннардаах Грамоталарын олус күндүтүк саныыр. Ааспыт үйэ 50-ус сылларыгар күннээн-күөнэхтээн күрэхтэспит, “баардааҕын” биллэрбит кус-быһый, 1933 с. Ньурба улууһун 1-кы Ньурба нэһилиэгэр холхуостаах дьиэ-кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 90-на буолла эрээри сэргэх сэбэрэтин, көнө быһыытын-таһаатын, дэлэй сэһэнин-сэппэнин тута сылдьар. Онуоха, кыра-оҕо саастарыгар атах сыгынньах сүүрбүтүгэр-көппүтүгэр махтанар.
Киин бөһүөлэктэн Ньурбаттан икки көс тэйиччи, начаалынай оскуолалаах, ойуур ортотугар турар “Ньимискэннээх” диэн кыра бөһүөлэк куруҥар, сайылыкка, араас соруктарга сылдьан, атах сыгынньах ынахтарын хомуйан, сүүрүү-көтүү былаастаах, оҕо сааһа ааспыта. Сэрии сылларыгар түөрт кылаастаах оскуоланы, онтон Ньурба орто оскуолатыгар 1944 с. бэһис кылааска киирэн баран, 1954 с бүтэрбитэ. Сүүрүүгэ дьоҕурун физкультура учуутала Иван Егорович Горбатов, оҕолортон уһулуччу талан ылан, ыстаннарара, сүүрдэрэ, хайыһардатара, этиитинэн дьарыктаммыта. Горбатов чочуонайдык, ыраастык туттан-хаптан, хамнаныылары көрдөрөрө. Үөрэҕэр үчүгэй буолан, тута, Дьокууускайдааҕы пединститут физмат факультекка туттарсан киирбитэ. 1956 с. Cаха государственнай университета тэриллэн, үөрэҕин университекка салҕаабыта уонна 1958 с. бүтэрбитэ.
Куоракка үөрэнэр сылларыгар Сталин аатынан Москватааҕы университет физкультурнай институтун бүтэрэн кэлбит Валерий Пантелеймонович Кочневка сүүрүүнэн дьарыктаммыта. Физмат хамаандатын хапытаана, тэрийэр, түмэр бас-көс киһилэринэн Василий Шадрин буолбута. Физкультура преподавателэ, чэпчэки атлетика тренерэ Кочневтыын биир дойдулааҕын да быһыытынан, сүбэ-ама ылан, түөрт сыл сүрдээҕин өйдөһөн үлэлээбиттэрэ. Валерий Пантелеймонович тренер быһыытынан спортсменнары кытта үчүгэйдик кэпсэтэрин, бэйэтэ эмиэ дьарыктанарын, күрэхтэһэрин быыһыгар тренердээбитин, чэпчэки атлетикаҕа уонна национальнай көрүҥнэргэ устудьуон ыччаттары табан туруортуурун, ахтар.
“Якутский университет” хаһыат бирииһигэр эстафета сыллата ыытыллара. Үгэс курдук, 1958 с. Дьокуускай куорат киин уулуссаларынан биэс км устата тэнийбит сүүрүү эстафетатыгар күрэхтэһиигэ студеннар сайыҥҥы сезоннарын аспыттара. Стаарт уонна финиш Ярославскай уулуссатыгар турар пединститут иннигэр буолбуолбута. Сэттэ факультеттар хамаандалара кыттыбыттара. Хаһыат редактора Дмитриев эҕэрдэлээн тыл эппитэ. Гуманитарнай факультет сүүрүктэрэ сыллата бастаталаан, иннилэрин биэрбэт этилэр. Бу да сырыыга эмиэ кыайарга туруммуттара. Хаһан да буоларыныы, стаарт бэриллээтин кытта, “гуманитарийдар” этааптан этаапка атын хамаандалары кэннилэригэр хааллартаан, 30 м атыылаах инники испиттэрэ. “Эмиэ бастыыр буоллулар!”,- диэн тоҕуоруһан турар көрөөччүлэр, ыалдьааччылар кэпсэтэ турдахтарына, физмат уонна естественнэй наукалар факультеттарын хамаандалара ыга чугаһааннар, дистанцияҕа кытаанах киирсии саҕаламмыт.
Ордук үчүгэй тэтимнээх сүүрүүнү физмат быһыйа Василий Шадрин көрдөрөн, биэтэккэ бастакынан куһугуратан кэлэн, физматтар аан-бастаан кыайаннар, үөрүү үлүскэнэ буолбут. Естественнэйдэр иккис, гуманитарнайдар үсүһүнэн түмүктээбиттэр. Соһуйуу, сөҕүү-махтайыы бөҕө буолбут. Гуманитарнай факультет студеннара, кэлин дойдуларыгар Уус-Алдаҥҥа, Тааттаҕа тиийэн дьоһун үлэһит буолуталаабыт Степан Николаевич Охлопков, Алексей Егорович Турнин сүрдээҕин өрүкүйэн тиийэн Василий Шадрины саннын таптайбыттар, “хантан кэлбит киһигиний?”,- диэн ыйыталаһыы бөҕөлөрө. Харахтарын араарбаттар, хайгыырдыы көрөллөр-истэллэр. Ити сыл Василий Шадрин, чахчы, “баардааҕын” биллэрбитэ.
Ити сыл, умнуллубат чаҕылхай түгэннэр Саха сирин норуоттарын II Спартакиадатыгар күлүмнээбиттэрэ. Спартакиада физическэй культура уонна спорт сайдыытыгар кэрэ-бэлиэ историяҕа тиһиллэр түгэнинэн буолбута. Өрөспүүбүлүкэ 34 промышленнай, тыа сирин уонна хоту оройуоннара бука бары кэлэн кыттыыны ылбыттара. Физкультура уонна спорт кэмитиэттэрэ бырабыыталыстыба иннигэр үлэлэрин көрдөрөр отчуоттара этэ. Саха АССР спорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаевич Тарскай туруоруллубут сыалы-соругу толорорго сорунуулаахтык ылсыбыта.
Чэпчэки атлетикаҕа күрэхтэһиилэр спорт маассабай уонна сүрүн көрүҥүн быһыытынан суолталаахтара. Эппиэтинэс улахан этэ. 1500 м эрийсиилээх киирсии буолбута. Саха АССР рекордсмена Василий Охлопков бэйэтинэн кыттан күрэхтэһии күүрээнин үрдэппитэ. Эрбии тииһинии эрийсиилээх сүүрүү буолбута. Өрөспүүбүлүкэ үөрэнээччилэрин чөмпүйүөнэ Валерий Узлов харааныттан сулбу түһэн, сүүрүүнү баһылаабыта. Чочумча буолаат, университет быһыйа Василий Шадрин инники түспүтэ, ол эрээри, уһаабатаҕа, Уус-Алдан быһыйа Иван Румянцев ситэн ылбыта уонна сүүрүүнү бастакынан түмүктээбитэ. Василий Шадрин иккиһинэн, Василий Охлопков үсүһүнэн утуу-субуу кэлбиттэрэ. 800 м уонна 5000 м сүүртэлээн, Шадрин иккис уонна үһүс үчүгэй көрдөрүүлэрдэммитэ. Хатыһыылаах, ыһыылаах-хаһыылаах 4х400 м эстафетаҕа Василий Шадрин, Валерий Кочнев, Артур диэн устудьуон уол, төрдүө буоланнар университет хамаандатын быһыйдара спартакиада чөмпүйүөнүнэн буолары ситиспиттэрэ. Инньэ гынан, Василий Шадрин түөрт жетону түөһүгэр иилинэн, күннээбитэ: кыһыл көмүс, икки үрүҥ көмүс уонна боруонса түөскэ иилиллэр бэлиэлэри ылаттаан, спартакиада толору кавалерынан, дьиҥнээх дьоруойунан буолбута! Оччолорго, сүүрэр суоллара бытархай гравий бүрүөһүннээҕэ, шиповката “мутугу ытырбатаҕа буоллар, икки кыһыл көмүстэниэхтээҕим хаалан турар”,- диэн, Сүүрүк Баһылай санаатын кытта аһаҕастык үллэстэр. Өрөспүүбүлүкэ улахан күрэхтэһиитигэр сүүрүүгэ түөрт мэтээли ылыы дэҥҥэ буолааччы. Аныгы быһый ыччаттарга үтүө холобур.
Василий Маркович Шадрин үөрэҕин бүтэрэн, физика уонна математика учууталын идэтин баһылаабыта. Н.Н. Тарскайы үтүө тылларынан ахтар. Эдэр спортсмен-специалист, өрөспүүбүлүкэ спордун салайааччыларын, үчүгэй дьону кытта алтыспыта. Сытыы-хотуу ыччаты спорткэмитиэт үлэһиттэрэ бэлиэтии көрөннөр, өрөспүүбүлүкэ “Урожайын” бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан ылбыттара. Сирэй бэрэссэдээтэл Иннокентий Петрович Ушницкай, сытыары сымнаҕас майгылаах, киэҥ толкуйдаах, тэрийэр үлэҕэ үөрүйэх салайааччы. Тыа сирин спортсменнарын күрэхтэһиилэрин көхтөөхтүк ыыппыттара. Василий Шадрин толоругас буолан, тапсан үлэлээбиттэрэ.
Өрөспүүбүлүкэ спорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаевич Тарскай, комсомол уобаластааҕы кэмитиэтин 1-кы сэкэрэтээрэ Егор Дмитриевич Кычкинныын спортивнай дьаһалларга бииргэ сылдьаллара, тыллаах-өстөөх, элбэҕи билэр-көрөр, ырыҥалыыр, сытыы өйдөөх салайааччылар быһыытынан биллэллэрин, иккиэн нууччалыы-сахалыы чаҕылхай араатардар, хамсатыылаах көҕүлээччилэр, тэрийээччилэр этэ диэн, Николай Тарскай уҥуоҕунан кыра гынан баран, уурбут-туппут курдук толору эттээх-сииннээх, түргэн хамсаныылаах, тустуук уолаттары кытта көбүөргэ киирэн тутуһан көрөрүн Василий Маркович харахтара уоттанан кэпсиир. 1954 с. Москватааҕы физкультура уонна спорт институн бүтэрэн кэлбит Николай Тарскай тустууну туруоран, тэрийэн, дьаһайан, 1956 с. Саха театрыгар буолбут көҥүл тустууга Саха АССР бастакы чемпионаты ыыттарбыт. Тарскай ити чемпионакка бэйэтинэн дьаһайан, Василий Шадрины суруксутун билэн, сэкэрэтээрдэппит.
Өрөспүүбүлүкэ судьуйалара Агапит Петрович Суворов, Бронислав Бернардович Кон, күүстээх волейболист Иван Ча диэни күннэтэ көрсөр, бииргэ мунньахтаһар дьонунан буолаллар. “Волейбол айдааннаах”, волейбол диэн баран “муннукка ытаабыт”, волейболистары мунньар түбүктээх, эмиэ үтүөкэннээх салайааччыны-тэрийээччини, “Спартак” бэрэссэдээтэлин Семен Семенович Жиркову кытта “Сүүрүк Баһылай” дэтэн бииргэ үлэлэспитэ. Бэркэ этэн-тыынан дьаһайара.
Тустууктарга улаханнык “ыалдьан”, күрэхтэһэллэрин аһарбакка көрөрө. Көҥүл тустуу бастакы маастара Дмитрий Даниловтыын биир хоско олорбуттара. Аатырбыт бөҕөстөрү Николай Гоголевы, Владимир Варламовы, Сергей Иванову, Владимир Попову, Василий Румянцевы, Илья Кондратьевы, Зосим Иванову күүстэрин-уохтарын, эрчимнэрин сөҕөрө, көрө үөрэрэ. Тренердэрин Николай Николаевич Волковы кытта күннэтэ кэриэтэ дорооболоһоро. Спорткэмитиэт бэрэссэдээтэлэ, өрөспүүбүлүкэ күүстээх хайыһардьыта Роман Романович Бурнашов университеккэ хайыһар секциятын ыытарын, онтон Бурнашевка инструктордыы сылдьан Москваҕа буолбут мунньахха бииргэ сылдьыспытын, Чочур-Мырааҥҥа бииргэ хайыһардаабыттарын, онтон үлүһүйэн хайыһары сөбүлээбитин, биатлоннаабытын үчүгэйдик саныыр. Өрөспүүбүлүкэ рекордсмен кылыыһыттарын Аркадий Емельяновы, Афанасий Саввиновы, Андрей Донскойу, копьену уонна диискэни быраҕыыларга кими да тулуталаабат Аркадий Алексеевы сөҕө-махтайа көрөрө.
Сүүрүүнэн дьоҕурдаах, ураты дьон дьарыктаналлар диэн ааҕар. “Хайдах эрчиллэргиттэн тутулуктаах. Атаҕын былчыҥа пружина курдук буолан хаалааччы. Үчүгэй турукка киирдэххинэ атахтарын чэпчээн, өрө тэбэ сылдьааччылар. Бугуһуйаҥҥын күрэхтэһэҕин, күрэхтэһии амтанын билэҕин. Астыныыны, дуоһуйууну ылаҕын. Ол биһи саҕана университекка аһылыкпыт мөлтөх буолара. Хара килиэби маргарины умньаан мотуйаҕын. Биирдэ эмэ остолобуойга миин иһэн испит көппөйөр. Оҥоһуута суох дорожкаҕа, паарка стадионугар сүүрэрбит. Мас тырыбыналар бааллара. Онтон стадион оҥоһуллан, гравий кутуллубут дорожкатынан сүүрэрбит”,- диир.
Бүлүүтээҕи Н.Г. Чернышевскай аатынан педучилищеҕа учууталлыыр сылларыгар, 1971 с. оҕунан ытыы тренерэ Павел Михайлович Стасов Чурапчыттан кэлбитигэр үөрэнээччилэри, устудьуоннары, педкэлэктииби кытта көрсүһүү тэриллибититигэр, икки күн устата тилэри, оҕунан ытыы туһунан кэпсээннэрин, аҕалбыт ох саатынан, оноҕосторунан 30 уонна 50 миэтэрэ сиртэн ытыыларын олус сэҥээрэ истибиттэр, көрбүттэр. Сөбүлээннэр, Василий Маркович оҕунан ытыы секциятын тэрийэн уон сыл үлэлэппит. Надя Харлампьева, Лена Руфова, Саша Петров, Алексей Семенов разряд нуорматын толорбуттар. Сергей Калачиков маастарга кандидатынан буолары ситиспит. Өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр, Манчаары спартакиадатыгар тиийэ күрэхтэспиттэр. Ити курдук Василий Маркович Бүлүү сүнньүн оройуоннарыгар оҕунан ытыы көрүҥүн маҥнайгынан саҕалаабыт.
Тыйыс айылҕалаах Сахабыт сиригэр Василий Маркович Шадрин уһун үйэлэниигэ холобуру көрдөрө сылдьар дьонтон биирдэстэрэ: “Спорт уһун үйэлэниигэ тиэртэ. Табахтаабатаҕым, арыгыны ас курдук аһаатаҕым дии. Оҕонньорбун, уолбун да диэхпин сөп. Эдэр сааспын сотору-сотору өйдөөн ааһабын, эдэр саастарым кэмнэрэ төбөбөр хатанан сылдьаллар. Уон сааспын туолуохпар диэри оҕо сылдьан атах сыгынньах сылдьар үчүгэйэ бэрт буолара. Тилэхтэрин чэрдийэн, кыһаллыбаккын, үөрэнэн хаалаҕын. Сайынын кырдалларга, алаастарга, сыһыыларга, ууну-хаары үрдүнэн элэстэнэҕин. Ол доруобуйаҕа туһата күн-бүгүнүгэр диэри биллэргэ дылы”.
Баҕа санаата: “Тустууктарга ыалдьабын, Олимпиадаҕа кытталлара буоллар, миэстэлэһэн, саха баар диэн, кыайыыны аҕалаллара буоллар. Мас тардыһыыны үөрэ көрөбүн, атаҕар туруорбут киһинэн Иннокентий Юрьевич Григорьев дии саныыбын. Аҕатын кытта оскуолаҕа бииргэ үлэлээбиппит, сылбырҕа, бэртээхэй киһи этэ. Мас тардыһыыта Олимпиадаҕа киирэрэ буоллар, дьэ, үөрүө этибит”.
Василий Маркович быйыл Саха государственнай университетын бүтэрбитэ 65 сылынан эҕэрдэлиибит!
Баһылай Посельскай
