илии “хара” үлэтин кыайар-хотор, бэйэлэрин кыанар, кытыгырас-сымса, күүстээх-күдэхтээх, тулуурдаах, сэмэй, мындыр өйдөөх дьону биһириибит, ылынабыт. Улуустар аайы оннук дьоннордоох буоламмыт, Сахабыт сирэ бүтүн аан дойдуга киэҥ билиниини ылан, аатыран-сураҕыран олордоҕо. Сылдьыбыт эрэ сөҕөр-махтайар, кэпсиир, көрдөрөр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Россия транспорын, өрөспүүбүлүкэ суолун хаһаайыстыбатын уонна салгынын транспорын бочуоттаах үлэһитэ, Бочуоттаах тутааччы, “Саха сиригэр спорт национальнай көрүҥнэрин сайыннарыыга кылаатын иһин” Россия Олимпийскай Кэмитиэтин уордьанын кавалера, Үөһээ-Дьааҥы, Хаҥалас, Абый, Бүлүү улуустарын ытык охтоохторо, саха ыстаныыларыгар Саха АССР уонна РСФСР спордун маастара, чэпчэки атлетикаҕа ССРС спордун маастарыгар кандидатын нуорматын толорбут уо.д.а. үгүс ааттаах-суоллаах, наҕараадалардаах Иван Иванович Горохов киһи эрэ киэн туттар киһитэ.
Милииссийэлиир аҕатынан нууччалыы хааннаах, ийэтинэн уу-сахалыы иитиилээх Уйбаан Уйбаанабыс Горохов, бэйэтин кэмигэр, сааһыран да баран, үһүйээн хоту буолбакка, чахчы, “баардааҕын” бар-дьонугар биллэрбитэ, итэҕэппитэ. Аныгы үйэ киһитэ буоларынан, спортсмен быһыытынан, күрэхтэһэн. Оҕо эрдэҕиттэн эт-сиин өттүнэн тэтиэнэх этэ. Соҕотох оҕотун Ванятын бэкээринэҕэ килиэп буһарар ийэтэ Екатерина Петровна “повар Хаача” бу орто дойдуттан барыар диэри, уолун 12 сааһыгар диэри Верхоянскайтан түөрт көс тэйиччи Остоолбо диэн түөрт кылаастаах оскуолалаах дэриэбинэҕэ улаатыннарбыта. Дэриэбинэҕэ кэлбит билисэпиэти, матассыыкылы аан-бастаан миинээччилэрэ Ваня Горохов. Техникаҕа оннук сыстаҕас, билэ-көрө сатыыр, харса суох, куттаммат. Ваня түргэн уонна бүгүрү буолан дьиэ ис-тас үлэтин тулуппат этэ, бүтэрэ-оһоро охсон доҕотторугар оонньуу ыстанара. Күнү-күннүктээн уобуруччуну, холхуос соҕотох "ЗИС-5" массыына эргэрэн быраҕыллыбыт көлүөһэлэрин төкүнүтэн куоталаһаллара. От үлэтигэр буһан-хатан, үлэҕэ-хамнаска букатын эрдэттэн миккиллибитэ. Айылҕа ыраас салгыныгар сүүрэн-көтөн, ийэлээх-аҕата биэрбит кыахтарынан этэ-сиинэ кытааппыта, бөҕөргөөбүтэ.
Учуутала Чурапчы киһитэ Дмитрий Устинович Максимов күрэхтэһии бөҕөнү тэрийэн, аан-бастаан физкультураҕа уонна спорка сыһыарбыта. Ваня Горохов наар бастаталыыра. Бастакы учууталыҥ хайдах киһи түбэһэриттэн, ыйан-кэрдэн биэрэриттэн оҕолор иитиллиилэрэ тутулуктааҕа. Салгыы, Боруулаах сэттэ кылаастаах оскуолатыгар кэлэн интэринээккэ олорбута. 1961 сыллаахха, бэһис кылааһы бүтэрэр сайыныгар, кылааһын салайааччыта Николай Иннокентьевич Слепцов, саха тылын учуутала Анна Дмитриевна Чирикова Бүтүн Сойуустааҕы “Артек” пионерскай лааҕырга биир путевка кэлбитин үөрэх туйгунугар Ваня Гороховка бэрдэрбиттэрэ. Чуорунай муора кытылыгар Крымҥа ССРС оҕолорун сэргэ, Германия, Польша, Чехословакия, Куба уо.д.а. социалистическай лааҕыр дойдуларын оҕолоро бааллара. Уһуну ойууга, 60 м сүүрүүгэ, мээчиги быраҕыыга, эстафетаҕа бастаталаан, түөрт кыһыл көмүс мэтээллэри ылаттаабыта. Сөптөөх атах таҥаһа көстүбэккэ, атах сыгынньаҕын кыттан!
Сэттис кылааска ыһыахха уһуну ойууга, 60 м сүүрүүгэ улахан дьону кыайталаан сөхтөрбүтэ. Верхоянскай оскуолатын ахсыс кылааһын бүтэрэригэр спорт аҕыс көрүҥэр тэҥнээҕин булбатаҕа, эмиэ улахан дьону кыайталаабыта. Ханнык спорт көрүҥүнэн барарыгар өйө-санаата хайдыбыта. Сүүрүү уонна тустуу көрүҥнэригэр дэгиттэр үчүгэй этэ.
Онус кылааска киирэр күһүнүгэр Москватааҕы физкультура институтун бүтэрбит Петр Петрович Местников диэн физкультура учуутала кэлбитэ. Уус-Алдан киһитэ, 1 разрядтаах сүүрүк, атах оонньуутугар өрөспүүбүлүкэ рекордсмена. Дьэ, дьиҥнээх дьарыктар саҕаламмыттара. Иван Горохов атах оонньуутугар сыстаҕаһын билэн, сүүрүү, ыстаныы техникаларын үөрэппиттэрэ. Хомойуох иһин, нөҥүө сыл Петр Петрович кэргэнин дойдутугар Орто-Халымалаабыттара. XI кылааска Николай Михайлович Неофитов диэн эмиэ Чурапчы киһитэ оскуола дириэктэринэн кэлэн, улахан кылаас оҕолоро атах оонньуутугар сыстаҕастарын билэн, Верхоянскай куоратын тэҥэ суох ньуурдаах стадион кырыс сиригэр ыстаннарбыт. Онно Иван 42 м 80 см кылыйан соһуппут. Дириэктэр бирикээһинэн, ити 1966 сыл сайыныгар Дьокуускайга буолбут Саха сирин норуоттарын V Спартакиадатыгар доҕоро Иван Котельниковтыын тиийэн күрэхтэспиттэрэ. Иван Горохов кылыыга уонна ыстаҥаҕа Ньурба талааннаах ыччата Николай Санников кэнниттэн иккис миэстэлэри ылаттаабыта. Иккиэн Саха АССР маастарын нуорматын толорбуттара. Нэдиэлэ буолан баран Спартакиада программатыгар киирэр чэпчэки атлетика күрэхтэһиилэригэр кыттан, 100 м уонна уһуну ойууга бастаталаабыта. Дойдутугар Дьааҥыга кыайыы көтөллөрдөөх тиийэн биир дойдулаахтарын үөрдүбүтэ. Ийэтэ баара буоллар дьоллооҕунан ааҕыныа этэ...
Ити сыл Саха государственнай университетын инженернэй-техническэй факультетыгар тутуу салаатыгар туттарсан киирбитэ. Университекка киирэн, атах оонньуутун рекордсмена Николай Санниковтыын физическэй иитии кафедратын тренер-преподавателэ Валерий Пантелеймонович Кочневка уонна өрөспүүбүлүкэ биллиилээх дэгиттэр быһыйа, рекордсмена, Москватааҕы физкультурнай институту бүтэрбит, ырыаһыт-мелодист Аркадий Михайлович Алексеевка Кочневка дьарыктаммыттара. Өрөспүүбүлүкэҕэ тэҥнээхтэрэ суоҕа, утарсааччыларыттан кый ыраах сылдьаллара. Күрэхтэһиилэргэ бэйэлэрин икки ардыгар иэмэх талахтыы эрийсэн киирсэллэрэ. Иван Горохов ардыгар кылыыга ылаттыыра. Ону таһынан, Николай Санников үстэ төхтөрүйэн ыстаныыга, Иван Горохов уһуну ойууга бастаталыыллара, ити көрүҥнэргэ эр-биир рекордары оҥортообуттара.
Оччолорго, спорт национальнай көрүҥнэрин киэҥ эйгэҕэ таһаара сылдьар Валерий Пантелеймонович Кочнев сүүрэн-көтөн, улахан кыһамньытынан, Николай Санников, Иван Горохов, Амма бастыҥ кылыыһыта Вячеслав Окороков буоламмыт “Сэргэлээххэ” биир хоско бэккэ тапсан, сэргэхтик олорбуппут. Толкуйбут эрэ атах оонньуута. Оннооҕор Саҥа Дьыл үүнэр күнүгэр СГУ кылаабынай корпуһугар эрчиллэн, тиритэн-хорутан кэлэрбит. Эгэ, шампааныскай амсайыахпыт дуо, ол туһунан санаабаппыт даҕаны. Хата аллара фойеҕа түһэн “танцылаан”, онтон сөпкө бүтэн, хоспутугар киирэн, “абааһылааҕы” кэпсэтэн, сүр-минньигэстик утуйан хааларбыт. Аны санаатахха, чулуулары кытта алтыһар үчүгэй да кэмнэр эбит!
Ханнык баҕарар спортсмен баар кыаҕын ситэ-хото туттубатах, арыллыбатах түгэннэрдээх. Оннук кыһыылаах түгэннэр Уйбаан Гороховка эмиэ бааллара. 1969 с университет билиҥҥи “Юность” стадиона баар балассаакка ыстанар секторыгар уһуну ойууга 7 м 40 см кыырайбыта! Ол эрээри, тыаллаах диэн ааҕыллыбатаҕа. Ол саҕана спорка интэриэс күүстээх этэ, көрөөччү бөҕө, студеннар үмүөрүспүттэрэ. Иннокентий Суздалов, Николай Санников, Илларион Владимиров, Константин Герасимов, Семен Эверстов курдук университет преподавателлэрэ, атах оонньуутун маастардара мөккүһэн көрбүттэрэ да, судьуйалар кытаанах буолан биэрбиттэрэ. Өссө биир түгэн. Университеты бүтэрэр 1971 сылыгар Дальнай Восток уонна Сибиир атах оонньуутугар күрэхтэһиитигэр доҕоро Николай Санников кылыыга 45 м 23 см түһэн бэйэтин эрдэтээҥи рекордун тупсарбыта. Ити саамай үрдүк көрдөрүүтүнэн буолбута. Иван Горохов финалга түмүктүүр ойуутугар Санников көрдөрүүтүн биир уллуҥах куоһаран иһэн, уон биирис бүтэһик ыстаныытыгар гравийга хаһыллыбыт оҥхойго үктээн, бүдүрүйэн, үс-түөрт эрэ миэтэрэни “буурдаан” 45 м ыкса чугаһаппыта. Ити туһунан Николай Санников куруутун кэпсээччи, “45 м 80 см көрдөрүөхтээх этэ” диэн. Онон, тустаах киһи хомойоро оруннаах.
Улахан дьарыга да суох туругуран туран күрэхтэспит сылларыгар тапталлаах Сахатын сиригэр, Дальнай Востокка уонна Сибииргэ чэпчэки атлетикаҕа уонна сахалыы атах оонньууларыгар, ССРС “Спартагын” үрдүк үөрэхтэрин кыһаларыгар уһуну ойууга, Дальнай Восток, Сибиир, Орто Азия Универсиадаларыгар бастаталаабыта.
Аны, күүһүн-күдэҕин туһунан. Бииргэ сылдьан эрчиллэрбит. Буккаас хааннаах уонна хоту сир киһитэ буолан буолуо, быһыыта-таһаата, илиитин-атаҕын былчыҥнара хойуута, синньигэс биилэ, дырылыы сылдьар күүһэ-уоҕа, эстибэт эрчимэ, тугу-кими да тулуппат туруга, киһи эрэ көрөн астынар уола-хаан буоллаҕа! Онно түргэнин, сылбырҕатын эбэн кэбис! Кырдьык, туох да омуна суох, таһыччы этэ. Көннөрү күннээҕи кэпсэтиилэрбитигэр этэр буоларбыт “Бачча кыахтаах эрээригин, тоҕо тустубаккаҕын, атах оонньуутунан дьарыктанаҕын?”- диэн. Итинник этэрбит оруннаах. 1965 сыллаахха Чурапчыга көҥүл тустууга улахан саастаах уолаттарга өрөспүүбүлүкэ чемпионатын көбүөрэ тэлгэммитэ. Коркин, Волков баттаамалаах тустуук уолаттара бааллара. Оччолорго ким кыайарыгар конкуренция бөҕө. Ыйааһын аайы, хардарыта, Коркиннаах Волковэрчийэр ылгын уоллаттара киирсииттэн киирсии аайы финалларга тиийтэлээбиттэрэ. Көрөөччүлэринэн ыга туолан ньиргийэн олорор кулууп сценатыгар абытай хапсыһыыларга, 68 кг Дьааҥыттан кэлбит нуучча көрүҥнээх кыраһыабай бааһынай уола утарсааччыларын букатын тулуталаабатаҕа. Тутуһан тустар, үөһэттэн ыла-ыла быраҕаттаан, ыраастык кыайталаан, кэбэҕэстик чөмпүйүөннээбитэ. Кэлин, Дмитрий Петрович хаста да ыҥырбытын тиийбэтэҕэ. Университет чемпионаттарыгар эмиэ күүстээх маастардары кытта тэҥҥэ тустуталаабыта, бастыыра. Дьарыкка, “пуш-пуушка” улахан ыйааһын бөҕөстөрүн, өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөннэрин Владимир Радченконы, Өлүөхүмэттэн Петр Попову кытта аккаастаныахтарыгар диэри биликтэһэллэрэ. Оччолорго, күннээн-күөнэхтээн сылдьан, 72 кг үктүүр ыйааһыннааҕа. 150 киилэлээх штанганы өрө анньара. Баатаҕайга онус кылааска 220 кг тобугар диэри “тягаҕа” таһаарара, ону да штанга блинылара бааллара буоллар, өссө да көтөҕүөх быһыылааҕа. Анаан-минээн, ыарахан атлетиканан дьарыктаммыта буоллар, кырата маастар буолуо этэ.
Саха сирин делегациятын кытта туристыы сылдьаннар, Мальта бөдөҥ бухатыыр киһитэ кими да тулуталаабатын көрөннөр, туристар Уйбаан Гороховы киириһиннэрбитигэр уҥа-хаҥас илиилэринэн сүдү киһини эр-биир хам баттатаалаан, бииргэ сылдьар дьонун үөрдүбүтэ. Абыйга балыктыы бараары бэлэмнэнэ сылдьан, массыына кэлэригэр табыгастаах буоллун диэн, таһаҕастаах мотуордаах оҥочотун, эргим-ургум көрүтэлээн баран, сылытар турбалар систиэмэлэрин бүрүйэ тардыллыбыт теплотрасса үрдүгэр көтөҕөн ылан быраҕан кэбиспитин Николай Николаевич Ребров райсовет үлэһиттэринээн түннүгүнэн көрбүттэрэ. Дьааҥы ытык кырдьаҕаһа, алгысчыт Василий Павлович Ноговицын Уйбаан илиитигэр-сиһигэр “баардааҕын” билэр буолан, “Харыал Тааһын” боруобалаа диэн эппитин, ол тааһы көтөҕө барбатах этэ. Верхоянскай 360 сыллаах үбүлүөйүгэр, эдэригэр штанганан балачча ситиһиилээхтик дьарыктаммыт Александр Васильевич Власов салайааччылаах өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын ыалдьыттара Музей тэлгэһэтигэр сытар 184 кг тааһы “көтөҕөн холонон көр эрэ” диэн көрдөспүттэригэр, мааны көстүүмнээх сылдьан, пиджагын устан, маҕан ырбаахытын сиэҕин тиэринэн баран, көтөҕөн уонна хааман сөхтөрөрөн турар. Атыттар сыҕарыҥнаппатахтар да этэ. ити кэмҥэ Иван Иванович 51 саастааҕа. Покровскай Булгунньахтааҕар Хаастаах алааһыгар от-мас быыһыгар быраҕыллан сытар “Оҕо Тааһы” доҕотторо хамсаппатахтарын өрө тардан туруорбутун туоһулуур дьон Хаҥаласка билигин да бааллар. Ити түгэннэр хаартыскаҕа, видеоҕа түһэриллибиттэрэ бааллар, онон киһи сымыйарҕаабат, туох да мөккүөр суох. Документальнай матырыйааллар баар буоланнар киһи итэҕэйэр.
Ити гынан баран, манна диэн эттэххэ, Уйбаан Горохов спорка суолта биэрэн, аанньа дьарыктаммат этэ. Баҕар, үөрэҕэ ыараханыттан буолуо. Тутуу инженерин идэтин баһылаары сылдьарыттан буолуо. Биһи дьарыктана барарбытыгар, хоһугар хаалар. Киҥинэйэн ыллыы-ыллыы чертеж оҥорор буолара. Дьарыгы элбэхтик көтүтэрэ. Ол арааһа спорка көрдөрүүлэригэр охсубут буолуон сөп. Айылҕатынан сылдьара.
Арай, диэххэ, билигин “Дыгын оонньууларын” кэмигэр төрөөбүт-үөскээбит буоллун, хайаһыа этэй диэҥҥэ, абсолютнай чөмүйүөннэри ааттарын-суолларын намтаппакка туран, тэҥҥэ киирсиэ этэ, кыайыа да этэ дии саныыгын. Тоҕо диэтэххэ, “Дыгын оонньууларыгар” баар баһыйар үгүс көрүҥнэрэ сүүрүү, атах, тустуу, таас көтөҕүү, мас тардыһыы барылара Уйбаан Горохов сөбүлүүр көрүҥнэрэ. Оҕунан ытыыны дьарыктанан баһылыахха сөп. Тутум эргиири синньигэс бииллээх, имигэс киһи буоларынан, барсыа этэ.
Саҥа XXI үйэ маҥнайгы уон сылларыгар, боччумнаах улахан дуоһунастарга олорон, өрөспүүбүлүкэ атах оонньуутун федерациятын салайбыта. Турнирдар бөҕө ыытыллыбыттара. Сергей Кривошапкин, Виталий Васильев, Юрий Гаврильев курдук улахан дьоҕурдаах ыччаттар тахсыбыттара.
Итиниэхэ, Иван Иванович Горохов урукку уонна аныгы атах оонньуутун тэҥнээн көрөн, этэр буолара, билигин да этэр:
- 1960-70 сылларга атах оонньуутунан дьарыктанарга усулуобуйа мөлтөх, гаревай дорожкаҕа, галькалаах, ситэ ыраастамматах буолан, шиповкаҕа ыарахан, калорийнайын өттүнэн аһылык судургу, медициинискэй хааччыллыы давление, сүрэх кээмэйдээһининэн, “А” битэмиининэн муҥурданара. Атах оонньуутугар идэтийбт тренердэр суохтара. Бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэн, нагрузкалаахтык, методикаҕа сөп түбэһэрин билбэккэ дьарыктанарбыт. Санниковтыын оскуолатааҕы көрдөррүүлэрбитин баара-суоҕа иккилии эрэ миэтэрэн эппиппит. Итиччэ көрдөрүүлэри эр да киһи быһыытынан сайдаммыт, улахан дьарыга суох эбиэхпитин сөп этэ. Аныгы сайдыылаах үйэ кылыыһыттара оскуолатааҕы көрдөрүүлэрин 5-9 миэтэрэ эптилэр.
- Биир мэһэйинэн, урук күрэхтэһии аҕыйах, кыһын дьарыктанан баран иккитэ-үстэ эрэ күрэхтэһэҕин. Уонна, “Спартактары” Манчаары Спартакиадаларыгар тыа сирин сопртсменнарын, “Урожайдары” эрэ кытыннараллара, “Спартак”, “Динамо” курдук атын обществолары кытыннарбат, туоратар буолаллара. Инньэ гынан, элбэх кыахтаах спортсменнар, ыччаттар, конкуренция суоҕунан, арыллыбатахтара, хаалбыттара. Ити барыта көрдөрүү үрдүк буолуоҕун мэһэйдээтэҕэ. Результат конкурецияҕа үөскүүр. Биир сыллаах үлэҥ сотуллан тахсар. Уонна, атах оонньуутугар троеборье баарын сөпсөспөппүн. Кылыы, ыстаҥа, куобах тус-туспа көрүҥнэр быһыытынан сайдыахтаахтар. Кылыыһыт, ыстаҥаһыт, куобахчыт диэн туспалар. Мин бэйэм кылыыһыт этим, куобах аралдьытар. Көрдөрүүгэ оҕустарыылаах.
- Сүбэ бэрээдэгинэн, уопуппар олоҕуран этэр буоллахха, ийэҥ-аҕаҥ, физкультура учууталлара, тренердэр, оҕо-ыччат кыаҕын эрдэттэн өтө көрөн билэн, спорка, олоххо сыал-сорук туруоруохтаахтар. Биһи, чуолаан, хотулар, килбик соҕус, толлугас эбиппит. Киһи барыта тэҥ, хорсуннук киирсэн иһиҥ. Иккис сүбэм, бэйэҥ дьиҥнээх көрүҥҥүн, бэйэҕэр барсар көрүҥҥэр үрдүк көрд ситиһэр инниттэн, спорт араас көрүҥнэрин боруобалааҥ. Уонна моральнай-психологическай өрүтү сайыннарыахха, инники сылдьааччылары ордугурҕаамыахха, ону тулуйуохха наада. “Сулус ыарыытыгар” тиийимиэххэ, дьону кытта тэҥник сылдьыахха. Ветераннар, аҕам саастаахтар уопуттарын туһаныахха, ыччакка тиэрдэр наада. Көлүөнэлэр сибээстэрин салгыахха.
Сөпкө этэр. Спорт хааччаҕа суох, көҥүл буолуохтаах этэ буоллаҕа.
Биһи, түгэнинэн туһанаммыт, Иван Иванович Горохов спорка эрэ көрдөрүүлэрин туох-баарынан, тугу да үлүннэрбэ, дарбаппакка билиһиннэрдибит. Чаъчы, ситиспит, көрдөрбүт, итэҕэппит түгэннэрин.
Үлэтигэр-хамнаһыгар көрдөрүүлэрэ, государственнай, политическай, общественнай деятель буоларынан, өссө улахан суолталаахтар. Ол туспа кэпсээн буоллаҕа. Киһи быһыытынан олус судургу, көнө, кырдьыгы өрө тутар, ырытар, аналитическай толкуйдаах. Булка-аска, айылҕаҕа чугас сыһыаннаах, бүгүрү туттуулаах-хаптыылаах, тутааччы, хаһаайыстыбанньык буолан сатаабата диэн суох, билэрэ-көрөрө үгүс. Дьоҥҥо махталлаах. Айар-тутар үлэтин үгэнэ.
Баһылай Посельскай
