соҕуруу киин куораттарга барбакка, Дьокуускайга олорон, эрчиллэн, ССРС чөмпүйүөнүнэн буолары ситиспитэ. ССРС спордун маастарынан өссө оскуолатааҕы саастарыгар буолбута. Саха АССР түөрт төгүллээх чөмпүйүөнэ, РСФСР чөмпүйүөнэ, Сэбиэскэй Сойуус боруонса уонна кыһыл көмүс медалистара, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара. Саха сирин көҥүл тустууга сүрүн уонна Государственнай тренерэ. Саха АССР үтүөлээх тренерэ Николай Петрович Неустроев саха тустуутун номоҕор киирбит бөҕөс.
1945 с. атырдьах ыйын 14 күнүгэр Дружина бөһүөлэгэр төрөөбүтэ. Ахсыс кылааска үөрэнэр сылларыгар Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэрэн кэлбит физкультура учуутала , Горнай киһитэ Илья Васильевич Павлов оҕолор ортолоругар хайа да түгэҥҥэ үөрэ-көтө сылдьар, сылбырҕа, сытыы-хотуу уолу бэлиэтии көрөн тустуунан дьарыктаабыта. Өрөспүүбүлүкэ көбүөрүгэр оҕолоругар 63 кг тэҥнээҕин булбатаҕа. Тренерэ Илья Васильевич куоракка кэллэхтэринэ илдьэ сылдьар уолун Коля Неустроевын, оччолорго тахсыылаахтык туста сылдьар улахан маастардары кытта, о.и. Семен Дмитриевтиин, Петр Алексеевтыын, Сергей Ивановтуун тутуһуннарара, бииргэ эрчиллэн, үчүгэй тустуук тахсар иһэрэ эрдэттэн биллибитэ. Кэлин, ССРС маастардара буола үүммүт, Коркиҥҥа тустуу оскуолатын ааспыт килбиэннээх саха бухатыыр ыччаттара Николай Захаров-Сахаачча, Юрий Андреев, Захар Чукров буоланнар бииргэ эрчиллибиттэрэ.
1963 с. Россия “Урожайыгар чөмпүйүөннээбитэ. Москваҕа тренердэр Н.Н. Волков уонна Д.П. Коркин илдьэ сылдьыбыттара. Онтон Москваҕа ВДНХ-ҕа буолан ааспыт улахан дьоҥҥо ССРС “Урожайын” чемпионатыгар аҕыста көбүөргэ тахсыбыта. Кавказ, Бурятия тустууктарын, ол иһигэр, Чечня Республикатыттан кэлин тустуу учуонайынан, үтүөлээх тренеринэн буолбут Деги Багаевы, хотуталаабыта. Москва куорат аҕыс төгүллээх чөмпүйүөнэ Анатолий Габышевтыын тэҥнэспиттэрэ, үрүҥ көмүс призерунан буолбута. Ити оскуоланы бүтэрэр сылыгар ССРС маастарынан буолары ситиспитэ оскуола үөрэнээччитигэр улахан кыайыы этэ.
1964 с. оскуоланы бүтэрэн, ситии-хотуу аттестатын ылбыта. Дружина бөһүөлэгин уу халаана ылан Дьокуускайга тэлгэммит Россия чемпионатыгар кыайан кыттыбатаҕа. Саха государственнай университетын Биолого-Географическай факультетын устудьуонунан буолбута. ССРС бастакы маастардарын, Россия чөмпүйүөннэрин бэлэмнээбит тренер Николай Николаевич Волков илиитин иһигэр киирбитэ. “Тайга” гостиницаҕа тыа сириттэн кэлбит тустууктары кытта бииргэ түһэн-олорон, урукку госбаан дьиэтин уларытан оҥоһуллубут спортсаалаҕа уонна “Динамолар” саалаларыгар дьарыктаналлара. Николай Гоголев, Алквиад Иванов, Петр Алексеев, Эдуард Гегеев курдук Россия “буруолуу” сылдьар чөмпүйүөннэрэ бааллара. Москва чөмпүйүөнэ Владимир Прокопьевич Корякин эмиэ тренердиирэ, дьарыктыыра.
Дьарык күүстээх этэ. Этэ-сиинэ төлөһүйэн, 68, 70 киилэлэргэ тустар бөҕөс буола “буспута-хаппыта”. Сотору-сотору киин куораттарга араас турнирдарга бараллара-кэлэллэрэ. Омуктардыын тургутуспута. Тренерэ Николай Николаевич Волков “Спартак” бэрэссэдээтэлэ Семен Семенович Жирковтуун кэпсэтэннэр, куоракка олохсуппутара. 1965 с. эчэйии ылан күрэхтэһиилэри көтүппүтэ, тустубатаҕа.
1966 с. өрөспүүбүлүкэ чемпионатыгар күүстээх маастардар Владимир Данилов (Дьокуускай), Николай Корякин (Үөһээ-Бүлүү) кэнниллэриттэн үһүс миэстэлэммититэ. Саха сирин норуоттарын V Спартакиадатыгар хапсаҕайга бастаабыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ 1967, 1969, 1970, 1973 сыллардаахха бастаабыта. 1967 с. Куба-РСФСР-Саха сирин матчевай көрсүһүүлэригэр иккитэ тустан, акыйаан нөҥүөттэн кэлбит ыалдьыт-утарсааччыларын иккиэннэрин кыайбыта.
1968 с. Россия тыатын сирин түһүлгэтигэр бастаабыта уонна хамаандаҕа киллэриллэн, салгыы, ССРС “Урожайын” чөмпүйүөнүнэн буолбута. Бүтүн Сойуустааҕы турнирдары кыайталаабыта, ССРС “Спартагар” чөмпүйүөннээбитэ. Дальнай Восток уобаластарын, кыраайдарын киин куораттарын бөҕөстөрө кыттыылаах Дьокуускай куорат аһаҕас чемпионатыгар эрэллээхтик бастаан тустууну таптааччылары, ыалдьааччыларын үөрдүбүтэ, астыннарбыта.
1970 с. Коми Өрөөпүүбүлүкэтин киин куоратыгар Сыктывкарга Николай Неустроев Россия чемпионатыгар бастаабыта. Тренерэ Н.Н. Волков эмиэ кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаланан үөрбүттэрэ-көппүттэрэ. Ити сыл Дагестан Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратыгар Махачкалаҕа тэлгэммит ССРС чемпионатыгар тустубута уонна боруонса мэтээлгэ тиксибитэ. Николай Петрович бэйэтэ этэринэн, кытаанах киирсиилэргэ дагестаннар бэйэлэрин тумус туттар бөҕөстөрүгэр Насрулла Насруллаевка “кыайыыны биэрбиттэр”. Николай Неустроев ити чемпионакка Капиш Гаджиев, Василий Казахов, Асхар Гулуев курдук ССРС чөмпүйүөннэрин, призердарын хотуталаабыта. Ол да иһин, ити боруонса мэтээлин тренерэ Николай Николаевич Волков күүстээхтэр түмсэн тустар 68 киилэ ыйааһыннарыгар “үчүгэй көрдөрүү” диэн сыаналаабыта.
Сүрүн утарсааччылара кавказтар этилэр. Үчүгэйдик билсиспиттэрэ, истиҥ, доҕордуу сыһыаннаахтара. Саха бөҕөһө Сойууска, Россияҕа биллэр тустуук буолбута. “ССРС” суруктаах формалаах форманы кэтэн быһыылыын-таһаалыын, туттардыын-хаптардыын, көстөр дьүһүннүүн кэрэтийэ тупсубута. Бүтүн Сахатын сирин киэн туттуутунан буолбута.
1971 с. Москваҕа бырааһынньыктыы быһыыга-майгыга буолан ааспыт ССРС норуоттарын спартакиадатыгар уонна ССРС чемпионатыгар барыта тоҕус саха уолаттара кыттыбыттара. Москваттан бырааттыы Роман, Гаврил Дмитриевтэр, Казахстантан Александр Иванов, белоруссияттан Прокопий Шестаков, Василий Уваров, ленинградтан Федор Матвеев, Таджикистантан Василий Давыдов, Иван Захаров уонна Саха сириттэн Николай Неустроев көбүөргэ тахсыбыттара. Бырааттыы Дмитриевтар олус тахсыылаахтык тустубуттара. Роман икки кыһыл көмүс мэтээллэри ылаттаабыта, Гаврил Союз чөмпүйүөнүнэн буолбута.
Николай Неустроев барыллааһын хапсыһыыларга Грузия аатырбыт бөҕөһүн Нодар Хохашвилины, осетин Асхат Гулуевы хотуталаабыта. Финалга Спартакиада чөмпүйүөннээбит Василий Казаховтыын ССРС чөмпүйүөнэ ким буоларын быһаарсыбыттара. Харааныттан хабыр хапсыһыы саҕаламмыта. Доҕоро Петр Алексеев үөрэппит хапсаҕай ньыматынан сахалыы тэбэн Николай маҥнайгы баалы суруммута. Хото иһэбин диэн тохтообокко, кимэр тактикатын тутуспута. Сылбырҕа, түргэн хамсаныытынан утарсааччытын кэннигэр тахсан партерга түһэрбитэ уонна эргитэн олус наадалаах бааллары эбиммитэ. “Уутугар-хаарыгар” киирэн салгыы үлэлээн истэҕинэ судьуйа свистога чырылаабыта.
Историяҕа тиһиллэр чаҕылхай кыайыы! Советскай Союз чөмпүйүөнүнэн буолары ситиспит саха бөҕөһө Николай Неустроев түллэҥниир модун түөһүгэр кыһыл көмүс мэтээл күлүмүрдээбитэ! Норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастар аата иҥэриллибитэ. Чөмпүйүөннэр тренердэрэ Дмирий Петрович Коркин, Сергей Андреевич Преображенскай уонна Николай Николаевич Волков эмиэ наҕараадаламмыттара.
Салгыы, чөмпүйүөннээбит уонна миэстэлэспит бөҕөстөр аан дойду чемпионатыгар Кисловодскайга баар тустуу базатыгар бэлэмнэммиттэрэ. Хомойуох иһин, тренердэр быһаарыыларынан, Гаврил Дмитриев уонна Николай Неустроев Болгарияҕа буолбут аан дойду чемпионатыгар кыттыбатахтара. Неустроевка хотторбут Казахов иккис миэстэлэммитэ...
Саха сиригэр 1973 с. 74 кг тустан төрдүс төгүлүн бастаабыта.
Тыйыс айылҕалаах хоту дойду киһитэ буолан, Николай Неустроев сылайбат сындааһыннааҕа, эстибэт эрчимнээҕэ. Бултуурун-алтыырын сөбүлүүрэ. Улахан булка сылдьара, “тыатааҕыны” да сирэй көрсүтэлээн, суоһарталаабыт түгэннэрдээх. Сатыы, ат миинэн, былыргылыы, үрүйэлээх-хайалаах, иһирик ойуурдаах, уулаах-хаардаах, обоччолоох, дулҕалаах кый-ыраах сирдэринэн хоно-сүтэ тэлэһийэрин сөбүлүүр. Инньэ-гынан, быстыбат бырдылаах, тулуурдаах, харса-хабыра суох. Кыайыгас-хотугас. “Күүс-уох хантан кэлиэй”, - диэн күлэн лэһигирэтэн кэбиһэр гынан баран, бэйэтин лаппа кыанар уонна чэгиэн эттээх-сииннээх буолан дойду ааттаахтарыныын хапсыһыыларга баһыйталаатаҕа. Дэлэҕэ, абытай киирсиилэргэ, кэлин, Олимпиада, аан дойду чөмпүйүөннэринэн буолуталаабыт күүстээх-күдэхтээх Кавказ хотойдорун Ихаки Гайдарбековы, Руслан Ашуралиевы хотуталыа дуо! Аллар атаһа суруналыыс Николай Ребров доҕорун туһунан олус барсар ааттаах “Хотугу холорук” диэн дьоһун кинигэни суруйан таһаартарбыта.
Россия, ССРС сүүмэрдэммит хамаандатыгар Олимпийскай чөмпүйүөннэри Роман Дмитриеви, Иван Ярыгины кытта чугастык доҕордоспуттара. Роман киһи да, бөҕөс да быһыытынан Сойууска улаханнык ытыктанара. Роман Михайлович дойду ыччаттарыгар сүрүн тренер, Иван Сергеевич ССРС Государственнай тренерэ этилэр. Ярыгин Юрий Аванесович Шахмурадовы солбуйбута. Таһымнаах кэпсэтиилэр сүнньүлэринэн, тустан бүтэн баран Москваҕа тренердэр үрдүкү оскуолаларын үөрэнэн бүтэрбитэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ сүрүн тренеринэн үлэлиир сылларыгар, онтон Саха сирин көҥүл тустууга Государственнай тренеринэн үлэлээбитэ.
Уонтан тахса сыллар усталарыгар саха тустуутун соргулаах дьылҕата сүрүн тренер Николай Петрович илиитин иһинэн ааспыта. Тустууктарбыт Сойуус, Европа, аан дойду үрдэллэрин, Олимпиада чыпчаалларын эрдээхтик дабайбыттара. “Выездной” тренер быһыытынан өрөспүүбүлүкэ таһыгар сылдьыталаан үлэлээһин, өркөн өйдөөхтөрдүүн өйдөһүү, өйөнсүү улахан көдьүүстээҕэ көстүбүтэ, биллибитэ. Күүстээх саха бөҕөстөрө ССРС сүүмэрдэммит хамаандатын кытта үөрэтэр-эрчиллэр түмсүүлэргэ бэлэмнэниини баралларын тэрийэрэ, салайара. Н.Н. Волков “туйаҕын хатарааччы” быһыытынан, тренерин суолун тутуспута. “Волков саха тустуутун туһугар сүрдээҕин сыраласпыта. Саха тустуутугар суолу аспыта. Тбилисинэн сылдьара, дьону үчүгэйдик билэттиирэ”,- диэн ахтар-кэпсиир. Кырдьыга да, оннук. Киин сири, дойду бас-көс тренердэрин кытта өйдөһүүтэ суох тустууну таһаарар уустуктардаах буолуо этэ. Кыайыы-хотуу кэлэрэ “тустуу уйаларыгар” тиийэн истиҥ кэпсэтиилэртэн эмиэ тутулуктаах. Көбүөр эрэ быһаарбат.
ССРС чөмпүйөнэ буола сириэдийэ үүнэн тахсыбыт Николай Неустроев тренердэригэр Илья Васильевич Павловка уонна Николай Николаевич Волковка махтанар. “Тренердэрим баар буоланнар тустубутум”,- диэн аһаҕастык билинэр. Билигин тустуохтарын баҕалаах уонна кыахтаах уолаттары “Москва, Красноярскай курдук дойду киин куораттар базаларыгар олохтоон, улахан тренердэри кытта сиэбээс тутуһан, таһаарыахтарын сөп этэ”,-диэн баҕа санаатын этэр.
Сэмэй майгылаах Николай Неустроев “сыалбын-сорукпун толору ситистим, кыаллыбатаҕым суох”- диир гынан баран, сүрүн утарсааччылара Нодар Хохашвили, Василий Казахов, Руслан Ашуралиев, бырааттыы Насрулла уонна Аминулла Насруллаевтар аан дойдуга, Олимпийскай оонньууларга тиийэ бастаталаабыттарын, миэстэлэспиттэрин санаатахха, ити таһымнарга ситиһиилэниэхтээх, хайдах даҕаны киһи мыыммат, сэнээбэт, аан дойду таһымнаах бөҕөс!
Дьокуускайга Ф.А. Соловьев дириэктэрдээх тустууга аналлаах түмсүүлээх уонна үрдүк көрдөрүүлэрдээх 3 № оҕо спортоскуолатыгар тренердээн баран билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор.
Николай Петрович маҥнайгы тапталлаах кэргэнинээн балерина Наталья Семеновнатынаан, кэлин эмиэ үҥкүүһүт Любовь Дмитриевнатынаан, дьоһун олоҕо салҕанар. Амарах дьиэ-кэргэттэр эйэҕэс эһэлэрэ, амарах аҕалара. Билигин Неустроевтар үтүө санаалаах, аһыныгас сүрэхтээх “приемнай” тулаайах оҕолору иитэр ыал быһыытынан биһирэнэллэр. Оҕолорун, сиэннэрин ортолоругар балет искусствотын баһылаабыт, физкультура-спорт институтугар спортивнай психолог идэтигэр үөрэнэр оҕолоругар тиийэ бааллар. “Хотугу холорук” тулааһына сырдык-ыраас, холумтана сылаас буолан, дьол биһигэр угуттанан олорор.
Баһылай Посельскай
