саха дьахталларыттан аата ааттанар биир бастыҥнара Альбина Иннокентьевна Поисеева дьоҥҥо-сэргэҕэ үчүгэйдик биллэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, нэһилиэнньэни социальнай көмүскээһиҥҥэ Россия үтүөлээх үлэһитэ, Россия дьахталларын Сойууһуттан мэтээллээх, Бүтүн Россиятааҕы ветераннар тэрилтэлэриттэн Бочуоттаах Бэлиэлээх, өрөспүүбүлүкэҕэ дьахталлар хамсааһыннарын лиидэрэ буолан Софья Сидорова аатынан Бочуот бэлиэлээх уонна да атын наҕараадалар таһаарыылаах үлэтин кэрэһэлииллэр.
Чурапчы Одьулуунуттан төрүттээх-уустаах, Аля Поисеева кыра кылаастан спорка көхтөөхтүк кыттара, сүүрэрин-көтөрүн сөбүлүүрэ. Уончалааҕар Одьулууҥҥа үлэлии кэлбит нуучча тылын учуутала Дмитрий Петрович Коркин тустууга эрчийэр уолаттарын үрдүк сыырга илдьэн хайыһардатара. Ити 1956-57 сыл кыһыныгар Одьулуунтан Чурапчыга диэри 12 биэрэстэ сири сатыы сылдьан оҕолору, ыччаттары тустууга дьарыктыыра. Аля кинилэри батыһан тиийэн учууталын хайыһарын кэннигэр ыга тутуһан туран сыыртан бииргэ түсүһэрэ. “Оҕолортон миигин эрэ хайыһарыгар туруорара уонна охтубат этибит”,- диэн күлэ-күлэ кэпсиир. Кинилэр история учууталынаан, кэлин оройуоҥҥа прокурордаабыт, эмиэ бэйэтин бэркэ кыанар Аскольд Трифонович Кулаковскайдыын араастаан дьарыктанан, оскуола көрүдүөрүн устун илиилэрин былас быраҕан, муостаттан тирэнэн, ойоҕосторунан "солнцелаан" кулахачыталлара. Аля, оскуолаҕа остуорастыыр эдьиийигэр хоно хааллаҕына, оччолорго уларыттар спортивнай көстүүмэ да суох буоллар, баата истээх ыстааннаах, школьнай былаачыйа сыыстаах, учууталларын кэнниттэн харса суох саппай уопсара. Учууталларыттан саҥа олох тыына илгийэргэ дылыта.
Оҕолор да нэһилиэнньэ да спорка тардыһыылара күүһүрбүтэ. Онуоха, тустуунан дьарыктанар нэһилиэгин туруу үлэһит дьоно, кинилэр ортолоругар, физкультура учуутала Петр Старостин хапсаҕайга өрөспүүбүлүкэҕэ чөмпүйүөннээн оройуонугар бастакынан маастары толорбутуттан биир дойдулаахтара киэн тутталлара, Христофор Матвеев, Николай Алексеев ыһыахха кыайталааннар холобурунан буолаллара. “Одьулууннар дуо” дэтэллэрэ.
Ити кэмҥэ, Н.Н. Тарскай Саха сирин спорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн олоруоҕуттан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн маассабай спорка киэҥ хабааннаах хамсатыылаах дьаһаллар ыытылланнар, бары оройуоннарга улахан хамсааһын саҕаламмыта. Чурапчыга Афанасий Кирикович Софронов 1956-1971 сылларга спорт кэмитиэти далааһыннаахтык салайар кэмигэр физкультура уонна спорт өрө тутуллубуттара. Дойду киин куораттарыттан тренердэри аҕалтыыра. Сбордары тэрийтэлиирэ, Дальнай Восток куораттарынан Магаданынан, Хабаровскайынан, Биробиджанынан, Благовещенскайынан, Комсомольск-на-Амуре ыйы-ыйынан сылдьыталаан күрэхтэһэллэрэ. Кыһыннары-сайыннары аҕыс кылаастаах уонна орто оскуолалар икки ардыларыгар, үлэлиир тэрилтэлэринэн, нэһилиэктэринэн, холхуостарынан, күрэхтэһиилэр бөҕө ыытыллаллара. Күргүөмнээх кэлии-барыы хойдубута. Сир-аайы нэһилиэнньэ спорка тардыһара харахха быраҕыллара.
Сайдыы долгуна Одьулууну эмиэ хаппыта. Спорка сыстаҕас Альбина кылааһын, оскуолатын, нэһилиэгин чиэһин хайыһар, чэпчэки атлетика мээчик көрүҥнэригэр көмүскүүрэ. Оччолорго “оҕолорго дойдуну таптааһын, патриотическай тыыны, бииргэ түмсүү санаатын ииппит эбит”, - диэн Альбина Иннокентьевна дьоллоох оҕо сааһын санаан, хараҕа уоттанан олорон, өрө көтөҕүллүүлээхтик ахтар. Кыайыыга тардыһыы, наар бастакы буоларга баҕа санаа иитиллибитэ. Хамаандаҕа очко аҕалар, кыайар баҕата оннук, олус улахан этэ. Одьулуунтан оройуоҥҥа киирэн остуол тенниһигэр күрэхтэһэн, бастакы миэстэни ылан, илиитигэр “Альбине Поисеевой” диэн анал суруктаах мас кубок тутуурдаах, спортивнай бэргэһэлээх атах сыгынньах турбутун саһарбыт хаартыскатыттан көрүөххэ-билиэххэ сөп. Аҕыс кылаастаах оскуоланы бүтэрэн үөрэҕин Чурапчыга салҕаабыта.
Чурапчылар остуол тенниһигэр аатыран эрэр кэмнэрэ. Слава Доҕордуурап, Петя Оконешников өрөспүүбүлүкэҕэ чөмпүйүөннүүллэрэ. Кинилэр харахтарын далыгар киирэн, спорка кутун туттарбыт Альбина Поисеева кинилэри кытта дьарыктаммытынан барбыта. Теннистииргэ өссө Одьулууҥҥа үөрэммит буолан, түргэнник эбиллибитэ. Ол быыһыгар лапталыыллара, киэһэ хойукка диэри волейболлууллара. Имбэнтээр суох диэбэккэ, фанераттан, наждачнай кумааҕыттан килиэйдээн, тоһоҕолоон, массыына көлүөһэтин эрэһииҥкэтин кырыйан сыһыаран, ракетка оҥостон, хайдыбыт мээчиктэрин бөҕөргөтөөрү ууга оргута-оргута, көстүбэтэ да бэрт буолуо, теннис мээчигин оннук күндүтүк санаан, улахан дьоннуун-оҕолордуун дьарыктаналлара. Остуоллара хаптаһын буолан, мээчиктэрэ сорох сирдэргэ туора ыстанан хааларын буолуохтааҕын курдук ылыналлара. Элбэхтэрэ бэрт буоланнар, уочараттаан оонньууллара. Теннистиир дьоҕурун сайыннарбыт үчүгэй оонньуулары көрдөртөөбүт, тартарбыт, сөбүлэппит, күүстээх теннисискэлэри Клара Алексеевна Оконешникованы (Собакина), Любовь Дмитриевна Барашкованы (Попова), Мария Даниловна Кронникованы махтана ааттаталыыр.
Өрөспүүбүлүкэ оҕолоругар 1962 с. үһүс, 1963, 1964 сс. бастаталаабыта. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар “Урожайын” хас да төгүл кыайбыта. Дальнай Востокка хамаанданан бастааннар, Оренбурга РСФСР “Урожайын” финалыгар төрдүс буолбуттара. Элбэх куораттарга күрэхтэспиттэрэ. Ийэтэ сааһын тухары холхуос ыанньыксыта Анастасия Петровнаттан кыыһын кыайыыларын, ханна сылдьарын туһунан ыйыттахтарына “ээ, ол былаайаҕын туппутунан мээчиги эккирэтэ хайа куоракка буолла”,- диэн иһигэр киэн тутта этэрэ үһү. “Былаайах” диэн ракеткатын ааттыыра. Ити көрдөрүүлэринэн өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан Саха АССР “Урожай” спортивнай обществотын “Көмүс фондатыгар” киллэриллибитэ уонна ”Урожай” Бочуотун кинигэтигэр Улуу тренер Д.П. Коркинтан саҕалаан, дуобакка, хайыһарга, национальнай ыстаныыларга, оҕунан ытыыга аатырбыт-суолурбут 12-с бастыҥ чөмпүйүөннэр, рекордсменнар ортолоругар оскуола оҕолоруттан бастакынан киирбитинэн киэн туттуон туттар. Инньэ гынан, Альбина Поисееваҕа теннис бастакы нүөмэрдээх спорт көрүҥүнэн, тапталынан буолар.
Иккис нүөмэрдээх көрүҥүнэн волейболу ааҕар. Онуоха, уҥуоҕун үрдүгэ, үчүгэй координацията төһүүнэн буолбуттара. Бэтэринээрдиир Борис Гаврильевич Тытыгынаев тыыппалаах оҕолору мунньан, хамаанда оҥорон, көҕүлээн эрчийэрэ. Ахсыс кылааһы бүтэрбит сылыгар куоракка киирэн күрэхтэспитэ. “Урожай” сүүмэрдэммит хамаандатыгар ылыллыбыта. Аан бастаан өрөспүүбүлүкэ таһыгар Улан-Удэ куоракка күрэхтэһэ барса сылдьыбыта. Төһө да миэстэлэспэтэллэр, үтүө өйдөбүллээх. Ити курдук, сайынын волейболлуура, кыһынын теннистиирэ. Волейболга оскуола оҕолоругар оонньуурун бэлиэтии көрөн, 1958-1970 сылларга өрөспүүбүлүкэ сүрүн тренерэ, Россия чемпионатыгар төрдүс миэстэлэммит хамаанданы бэлэмнээбит Вадим Борисович Олимпиев Альбина Поисееваны сүүмэрдэммит хамаандаҕа киллэрбитэ. Куоракка киллэрээри ыҥыра сатаабытын, оскуола оҕото дьиэтиттэн тэйимээри буолумматаҕа. Ол да буоллар, кэлэ-бара хамаанданы кытта сылдьыспыта, доҕордоспута. Оонньуур техникатын тупсарбыта. Волейболист дьүөгэлэриттэн оччолорго хамаанда хапытаана, техническэй наука кандидатынан буолбут Тамара Худицкайалыын, Саха сирин биэс төгүллээх чөмпүйүөҥкэтэ, быраас идэлэрин баһылаабыт Татьяна Мигалкиналыын, Нэля Пермяковалыын күн-бүгүнүгэр диэри билсэллэр. Университеттар Вадим Олимпиев быйыл 90 сааһын туолар кэриэһигэр турнир ыытарга бэлэмнэнэллэр.
Спорка уһаарыллыбыт Сахатын сирин күүстээх теннисиһэ, волейболиската Альбина Поисеева оскуола кэнниттэн Горькай куоракка тутуу институтугар туттарсан киирбитэ. Болҕомтотун үөрэххэ уурарга сыалламмыта. Ол эрээри бүргэһи хааһахха хаайбаккын. Общежитие өрөмүөнүн кэмигэр ый курдук спортзаалга түһэрбиттэрэ теннис остуоллара бөҕө тардыллан тураллар үһү. Ити диэки тенниһи өрө туталлар эбит. Дьарыктар, күрэхтэһиилэр үгэннэригэр түбэспиттэр. Маастардар бааллар. "Баардаах" эдэр кыыс тулуйбатах, киирэн оонньоспутун билбэккэ хаалбыт. Сыһыаннааҕын билэннэр институт хамаандатыгар киллэрбиттэр. Горькай оччолорго Сойууска биллэр остуол тенниһэ сайдыбыт куората, ССРС, Европа чөмпүйүөннэрэ иитиллибит сирдэрэ. Альбина үөрэнэ сылдьан устудьуоннар уобаластааҕы “Буревестник” обществоларыгар икки төгүл бастаабыта. Тренердэр биһирэбиллэрин ылбыта, маастар буолуон сөптөөҕүн этэннэр, дьарыктанарга ыҥырбыттара. Син балачча дьарыктанан, Горьковскай уобалас чемпионатыгар “А” лигаҕа күрэхтэһэн маастардар кэннилэриттэн алтыс миэстэлэммитэ. Дойдутугар наар бастыы, миэстэлэһэ сылдьыбыт буолан уонна маастардары кыайар судургута суоҕун билэн, тенниһиттэн арыый тэйэ быһыытыйбыт.
Институкка волейбол эмиэ өрө тутуллара. Дьарыктанар усулуобуйа да үрдүттэн үчүгэйэ. Аны ол кэмҥэ кытайдар, японецтар волейболга аан дойдуга аатыра сылдьаллара. Онуоха эбии Альбинаны кытайга маарыннатан волейболга ыҥыраллара, онон уруккуттан сөбүлүүр волейболугар көһөн хаалбыта. Хамаандалара куорат күрэхтэһиилэригэр балачча ситиһиилэрдэммиттэрэ, атын да куораттарга баран күрэхтэһэллэрэ. Тренердэрэ Германияҕа үлэлээбит уопуттаах волейболист.
Институтун бүтэрэн, тутуу инженерин идэтин баһылаан, 1971-1990 сс. Саха университетын инженернэй-техническэй факультетыгар преподавателлээбитэ, кафедра сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Үлэтин спорду кытта дьүөрэлээбитэ. 1972 с. Саха АССР 50 сыллаах үбүлүөйдээх Спартакиадатыгар остуол тенниһигэр финалга Мииринэйтэн сылдьар өрөспүүбүлүкэ хас да төгүллээх чөмпүйүөҥкэтин, сүрүн утарсааччытын Елена Шулыкинаны (Михайлованы) кыайан чөмпүйүөн үрдүк аатын ылбыта. 1974 с. Альбина Поисеева хапытаанныыр СГУ хамаандата Саха АССР норуоттарын VII Спартакиадатыгар чөмпүйүөн үрдүк аатын ылбыттара. Өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи уонна Алма-Ата, Кисловодскай, Кострома, Хабаровскай, Находка, Владивосток уо.д.а. куораттарыгар күрэхтэспиттэрэ. Теннискэ эмиэ сүүмэрдэммит хамаандаҕа ылыллан элбэхтик күрэхтэспитэ.
Ити кэмҥэ, 1975 с. Ленинградка тиийэн аспирантураҕа билиитин үрдэтэн, техническэй наука кандидатынан буолан эргиллибитэ. Альбина Иннокентьевна бэйэтэ билинэринэн, спорка саамай өссө ситиһиилэнэр, ситэр-хотор, этэргэ дылы «саамай күөгэйэр кэмигэр” соҕуруу үрдүк үөрэххэ биэс сыл, онтон аспирантураҕа үс сыл дойдутуттан тэйэ сылдьыбыта, ситэ биллибэккэ-көстүбэккэ хаалбыта.
Бүтэһигин, 1986 с. Чурапчы оройуонун теннискэ аһаҕас чемпионатын кыайан каникулугар кэлэ сылдьан оройуонун аһаҕас чемпионатын кыайан, спорка дьулуурун көрдөрбүтэ. Бирииһи оскуолаҕа биир паартаҕа олорбут, көҥүл тустууга ССРС бастакы чөмпүйүөнэ, биллиилээх бөҕөс Вячеслав Карпов туттарбытын олус күндүтүк саныыр. “Карповтаах Поисеева паарталара үксүн кураанах буолара” диэн доҕотторо күлэллэрэ. Наар күрэхтэһэ бараллара. Оччолорго интэринэккэ олороллоро, сэбиэдиссэйдэрэ Д.П. Коркин сарсыардаттан-киэһээҥҥэ диэри сылдьара. Кэккэлэһэ турар спортзаалга сыһыары тутуллубут гарааһы тустуу саалатыгар кубулутан тустуу саалата оҥорбуттарыгар, муннугунан кыараҕас аанынан киирэн, оҕолору дьарыктаан, интэринээтинэн эргийэн кэлэрэ-барара. 1964 с. Бөтүрүөбүс Токиотааҕы Олимпиадаттан Карповтаах Поисееваҕа шариковай уручука кэһии аҕалбыта биир туспа үтүө өйдөбүл. Оҕолор ону улахан сыанабыл курдук ылыммыттара, олохторун тухары киэн туттуулара буолбута.
1990 – 2018 сс. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Секретариатыгар дьахталлары кытта үлэ отделын салайбыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, Дьокуускай куорат баһылыгын солбуйааччынан, РФ Пенсионнай фондатын управляющайынан, Чурапчы, Таатта улуустарыттан Ил Түмэн үс ыҥырыылаах Государственнай Мунньахтарын депутатынан, “Бараҕрыы” фондатын салайыыга дьон-сэргэ билинэр көдьүүстээх үлэни ыыппыта. Дьиэ-кэргэни, дьахталлары кытта, доруобуйа харыстабыла, нэһилиэнньэ үлэлээх, үлэлээх, дьарыктаах, көмүскэллээх буолуутугар, үлэ, сэрии, тыыл ветераннарын кытта үлэ курдук социальнай хайысхалаах үлэлэри кыһамньылаахтык, үрдүк эппиэтинэстээхтик толортообута. Норуот билиниитин ылбыт өрөспүүбүлүкэ улахан салайааччыларын Секлетея Курчатованы, Александра Овчинникованы, Афанасий Илларионовы, Климент Иванову уо.д.а. ытыктабыллаах дьону кытта биир өйүнэн-санаанан үлэлэспитэ. Өрөспүүбүлүкэ 1-кы Президенэ Михаил Николаев судаарыстыбаннай-политическай үлэҕэ сыһыарбыт кадрын быһыытынан кини салалтатынан бииргэ үлэлэспитэ, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Штыровка солбуйааччы бэрэссэдээтэллээбитэ, Ил Түмэҥҥэ 2002-2007 сс. спикер солбуйааччытынан талыллыбыта.
Биир сүрүн общественнай үлэтинэн өрөспүүбүлүкэ остуол тенниһигэр Федерациятын салайыыта буолбута. Бүтүн Россиятааҕы таһымнаах остуол тенниһин Фестиваллара, чемпионаттар, теннис 50 сылыгар аналлаах үбүлүөйдээх дьаһаллар тэрээһиннээхтик ыытыллыбыттара. Өрөспүүбүлүкэ спордун салайааччыларын кытта ыкса тутуһан, остуол тенниһин маассабаһын үрдэппитэ, үрдүк таһымҥа таһаарсыбыта. Россия тенниһин Федерациятын салайааччытыттан, дойду Президенин көмөлөһөөччүтүттэн Игорь Левитинтэн араас бэлиэ бэлэхтэри, теннис остуолугар тиийэ туппуттара. «Ол остуолу Өрөспүүбүлүкэ хас да төгүллээх чөмпүйүөнүгэр, кэргэнэ, оҕолоро, сиэннэрэ бары теннискэ ситиһиилээхтик оонньуур тарбахха баттанар дьоммутугар Сергей уонна Светлана Заусаевтар дьиэ кэргэннэригэр бэлэхтээбиппит”-диир Альбина Иннокентьевна.
Дьоҕурдаах оҕолор Кытайга тиийэн үрдүттэн олорон үөрэммиттэрэ, дьарыктаммыттара. Дальнай Восток чөмпүйүөннэрэ тахсыбыттара. Уус-Алдантан Василий Румянцев, Тааттаттан Ньургун Сабарайкин, Мэҥэ-Хаҥаластан Михаил Кылабыыһап спорт маастарынан буолуталаатылар. Билигин Чурапчыттан Изот Кривошапкин Москватааҕы спорт үрдүкү маастарыстыбатын кэллиэһигэр ыҥырыллан үөрэнэ сылдьар. Уонна Россияҕа, Москваҕа күүстээхтэр ахсааннарыгар сылдьар тэҥ саастыылаахтарын күрэхтэһиилэригэр бастаабыта үрдүк көрдөрүүлэр быһыытынан сыаналана. Биһиги эрэлбит Изот Кривошапкин кэлэр сайын Дьокуускайга буолар “Азия оҕолоругар” Сахатын сирин чиэһин көмүскүөҕэ.
Альбина Иннокентьевна биир улахан көдьүүстээх общественнай үлэтинэн Саха сиригэр 1984 сыллаахха 19 сыл устата тохтуу сылдьыбыт Дьахталлар II-c Спартакиадаларын Курчатова С.А., Протопопова Н.И. уо.д.а. спорт салайааччыларын кытта сөргөхсүтэн тэрийсибитин, ыытыспытын уонна онтон салгыы III-c Спартакиаданы кэмигэр ыытыспытын ааттыыр. Онтон салгыы спартакиадалар кэмиттэн кэмигэр ыытыллар буолан дьахтар аймах үөрүүтэ улааппыта, чөл олоххо, спорка тардыһыыта күүһүрбүтэ. Бэйэтэ I-кы Спартакиада чөмпүйүөҥкэтэ.
Билигин ыытылла, бара турар дьаһаллартан өрөспүүбүлүкэ спорка солбугу бэлэмниир Киинин специалистара улуустарынан сылдьыталаан дьоҕурдаах оҕолору кытта ыкса үлэлииллэрин, болҕомто уурулларын улаханнык биһириир, спортсмен оҕолор Сахабыт сиригэр спорка көрдөрүүлэрэ үрдээбитин, нэһилиэнньэ чэбдигириигэ тардыһар буолбутун бэлиэтиир. «Саамай үөрэрим оскуола оҕолорун спартакиадаларын ыытар буолбуттарыттан. Оҕолору кыайыыга, бастакы буоларга, түмсүүлээх хамаанда буолууга дьулуһарга, патриотическай өйгө-санааҕа иитэр саамай күүстээх уонна туһалаах суол»- диэн ис иһиттэн өрө көтөҕүллэн, тоһоҕолоон туран этэр.
Физкультура уонна спорт музейыгар Саха сирин спорда сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит спортсменнары үйэтитиинэн күүскэ дьарыктаммыт Валерий Пантелеймонович Кочнев баарыгар остуол тенниһин сэдэх атрибуттарын бэлэх быһыытынан аҕалан туттарбыта үгүс дьон көрүүтүгэр диэн хараллан сытар.
Онон, Альбина Иннокентьевна Поисеева спортсменка, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрийээччи, салайааччы, норуот депутатын быһыытынан бар-дьонугар, норуотун туһугар дьоһун суоллаах-иистээх, тус-бэйэтигэр баар кыаҕынан ситиспит, киэҥ өйдөөх-санаалаах, кыайыы, үөрүү аргыстаах, дьол диэни толору билбит, саха үтүөкэн үлэһит дьахталларыттан биирдэстэрэ. Спорка махтала улахан!
Баһылай Посельскай
