Хаҥалас улууһун II Дьөппөнүттэн төрүттээх-уустаах. Аҕата Николай Николаевич “Якутскэнерго” электригинэн, ийэтэ Татьяна Петровна оҕо уһуйаанын иитээччитинэн үлэлээбиттэрэ. Аҕатынан эһэтэ Кэбээйи Мастааҕын киһитэ, Дьөппөҥҥө кэлэн олохсуйбут. Ийэлэрэ Бүлүү кыыһа. Аҕалара эт-хаан өттүнэн кыанар буолан спорду өйдүүр, тустууга чугас этэ. Дьиэлэригэр былчыҥ хачайдыыр тренажердары оҥорон туруортаабыт. Инньэ гынан, Леонид Николаевич спорка сыһыарбыт аҕатыгар махтанар.
Түөрт бииргэ төрөөбүттэртэн үһэ уолаттар, бары тустуунан дьарыктаммыттара. Биирдэ, бастакы кылааска үөрэнэ сырыттаҕына тустуу секциятыгар сылдьар убайа Женя “уолаттар миэстэлэһэн эрэллэр” диэн кэпсээн, бырааттарын эмиэ тустуунан дьарыктаналларыгар сүбэлээбит уонна тустууга илдьибит. Бастакы тренерэ Валерий Архипович Скрябин. Леня тустууну түргэнник ылыммыта. Ситиһиилэр иккис кылаастан кэлэн барбыттара. Улууһугар чөмпүйүөннээбитэ. Онтон Покровскайга үөрэнэр сылларыгар Хабаровскайдааҕы физкультура институтун бүтэрэн кэлбит Олег Дмитриевич Лебедев илиитигэр киирбитэ. Сыллата көрдөрүүлэрэ үрдээннэр, өрөспүүбүлүкэ, Дальнай Восток уолаттарыгар бастаталаабыта. Сэттис кылааска Россия көбүөрүгэр тиийэн тустан үһүс бириистээх миэстэлэммитэ.
Оскуола бастыҥ үөрэнээччитэ этэ, ол иһин математика учуутала эдьиийэ Алена Николаевна Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэтээҕи физика-математика лицейигэр аҕалан, экзаменнарын үчүгэйдик туттаран, 9-11 кылаастарга куоракка үөрэммитэ. Интэринээккэ олорон тустуунан дьарыктанарын тохтоппотоҕо. Университет тустууга саалатыгар Федот Архипович Соловьевка уонна аан дойду призерун Петр Юмшановы бэлэмнээбит Будимир Григорьевич Яковлевка эрчиллибитэ. 1996 с. Дьокуускайга “Азия оҕолорун” оонньууларыгар 54 кг элбэх омук оҕолорун кытта тустубута, ол иһигэр, кыайыылааҕы быһаарар бүтэһик тустууларыгар үчүгэй бэлэмнээх кытай уонна монгол уолаттарын кыайталаан, тустууну таптааччылары үөрдүбүтэ. Дьоҕурдаах тустуук тахсан иһэрин итэҕэппитэ. Россия сүүмэрдэммит хамаандатыгар киллэриллибитэ. Россия уонна аан дойду ыччаттарыгар үрүҥ көмүс мэтээллэри ылаттаабыта. Ити ситиһиилэр кэлэллэригэр төһүүнэн буолбут, Саха сиригэр кэлэн өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэммит хамаандатыгар үлэлэспит Павел Пинигин тренеригэр Георгий Анатольевич Бураковка махтал тылларын аныыр.
Промышленнай идэни баһылыыр сыаллаах-соруктаах геолого-разведочнай институкка киирэн үөрэнэ сылдьыбыта эрээри, тустуунан дьарыктанарыгар мэһэйдииринэн, тренердэр физкультурнай институкка үөрэнэригэр сүбэлээннэр, Дьокуускайдааҕы физкультурнай институту бүтэрэн “физкультура учуутала”, онтон финансовай-экономическай институту бүтэрэн “экономист-менеджмент” идэтин баһылаабыта.
Улахан көбүөрдэргэ 2000 - 2102 сыллардаахха тустан, үс Олимпийскай циклларга толору, 31 сааһыгар диэри тустубута. 2016 с. 35 сааһын туоларынан, тустуутун тохтоппута. Уон икки сылллар усталаах-туораларыгар бэйэтигэр иҥэринэн, муҥутуур туругун сүтэрбэккэ, “спортивнай форматын” тутан илдьэ сылдьыбыта. Аан дойду, Европа, Россия чөмпүйүөннэриниин, күүстээхтэрдиин күөнтэспитэ. Ити барыта туһааннаах бөҕөстөн улахан сыраны-сылбаны эрэйэрэ. “Билигин кэлэн санаатахпына, хайдах тулуйбуппуттан соһуйабын” диэн Леонид Николаевич аһаҕастык билинэр. Оннук. Улахан спорт – улахан үлэ.
Элбэх ыйдар усталарыгар уоннуу киилэни түһэрэрэ. Хайаан даҕаны сахатын норуотун аатыттан Олимпиада мэтээлин аҕалар баҕалааҕа. Тренердэринээн оннук сыал-сорук туруоруммуттара. Олимпиада, аан дойду чыпчаалларыгар бэртэн бэртэр, күүстээхтэн күүстээхтэр, эргиччи туйгун бэлэмнээхтэр, уһулуччулаах дьон тиийэллэр. Оччолорго, кыах-дьоҕур, күүс-уох да бааллара. Ону эрчимнээх эдэр саастарын кэмнэрэ көрдөрөллөр.
Тренертэн элбэх тутулуктаах. Будимир Григорьевич Яковлевтыын өйдөһөн уһуннук үлэлээтилэр. Туох кыаллары-кыаллыбаты барытын оҥордулар. Будимир Яковлев тренер быһыытынан Петр Юмшанов, Иннокений Иннокентьев, Семен Семенов, Герман Устинов курдук Саха сирин күүстээх бөҕөстөрүн таһаартаабыта. Леонид Спиридонов Азия Кубогын кыайбыта. Казахстаҥҥҥа көһөннөр, 2003 с. Словакияҕа норуоттар икки ардыларынааҕы түһүлгэҕэ олимпийскай путевканы ылбыттара. Хас да омук дойдуларын турнирдарыгар ситиһиилээхтик кыттыбыттара.
2004 с. Афинытааҕы Олимпиадаҕа тустууларын Саха сириттэн тиийбит делегация тутан олорон көрбүппүт. 7 кг түһэрэн көбүөргэ тахсыбыта. Аан дойду ааттаахтарыныын күөн көрсүбүтэ. Маҥнайгы барыллааһын хапсыһыытыгар американец Макдональды 8:0 лаппа баһыйан иһэн, ситтэрэ сыһан, биир дойдулаах “ыалдьааччыларын” ыксатан, 9:7 кыайбыта. Аан дойду чөмпүйүөнүн болгарин Серафим Борзакову тилэхтээн охторон кыайан үөрдүбүтэ. Японеһы сыралаах киирсиигэ 3:2 хоппута. Аан дойду чөмпүйүөнэ, Сиднейдээҕи Олимпиада призера украинец Эльбрус Тедеевы 2:2 хотон истэҕинэ, бүтэһик сөкүүндэлэргэ харса суох түһүөлүүр Тедеевкэ биир баалы, Леонидка сэрэтии биэрэннэр, финалга Тедеев тахсыбыта. Ама да ааспытын иһин, абытай хапсыһыы этэ. Боруонса иһин Россия, Европа, аан дойду чөмпүйүөнэ Махач Муртазалиевтыын эмиэ күөмэй бүтэр ыһыылаах-хаһыылаах, иэдээннээх тэҥ киирсиигэ 2:1 баһыйтаран, төрдүс миэстэлэммитэ. Сир-халлаан хараҥарарга дылы гыммыта.
2008 с. Пекиннээҕи Олимпиадаҕа тустуулары эмиэ тутан олорон көрбүппүт. Хайаан да олимпийскай мэтээли ыларга сананаммыт Эдьиий Дорабытын илдьэ сылдьыбыппыт. Көрбүөччү, ичээн эдьиийбит “Барытын оҥордум, аны бэйэтиттэн тутулуктаах”- диэбитэ. Барыллааһын хапсыһыыларга кытай бөҕөһүн, Европа призерун азербайджанеһы, онтон эмиэ идээннээх хапсыһыыга Россия, Европа, аан дойду чөмпүйүөнүн Ирбек Фарниевы кыл-мүччү хоппута, эрээри, бырда улаханнык быстыбыта туораттан көстөрө. Ону билбит курдук, ситэ сынньаппакка, баара-суоҕа 15 мүн эрэ ааспытын кэннэ, чөлүгэр ситэ-хото түһэ илигинэ көбүөргэ ыҥырбыттара. Хас биирдии түгэни мүччү туппакка кэтии олорор дьон, биһи, соһуйан эрэ хаалбыппыт. Финалга тахсар иһин хапсыһыыга Европа уонна аан дойду призера украинец Андрей Стадникка тэҥ киирсиигэ баһыйтарбыта. Боруонса мэтээли былдьаһыыга Индияттан Сушил Кумардыын хайалара да баал ылсыбаккалар, атахтан ыларга сэрэбиэй Леонидка түбэспитигэр, биһи кыайыы кэлбитин курдук санааммыт үөрүү бөҕө буолбуппут. Сушил Кумаар эрдэттэн бэлэмнээбит, атаҕын ыллара сылдьан, урут ким да тутта илик “кыптыыйдааһын” албаһынан Леониды арыый да урутаан охторбута. Эдьиий Дора өтө көрбүт курдук эппит эбит. Ити түгэн кэнниттэн Леонид биһиэхэ буфекка аһыы олордохпутуна кэлэн Сушил Кумаары күүһүн-уоҕун, туттубут албаһын сөҕөн, киэн көҕүстээҕин, үрдүк культуралааҕын көрдөрбүтэ.
Бу туһунан Леонид Николаевич маннык ахтар: “Саха норуотун аатыттан Олимпиадаҕа тиийэр, кыайыыны ситиһэр, үөрүүнү бэлэхтиир баҕа санаа миэхэ баара. Олимпиадаҕа үөһэ халлааҥҥа тиийэрдии бигэтик туруммут дьон тиксэллэр. Аан дойдуга миэстэлэспит дьону кытта тустан, кыайталаан, кыах баар курдуга. Табыллыбатаҕа. Олимпийскай мэтээл кэлбэтэ. Санаабын түһэрбэппин, хомойбоппун. Баҕа санаа баар буола сылдьыбытыттан дьоллоохпун. Үлэбит, сырабыт таах хаалбата. Тоҕуллубут көлөһүн олоххор үчүгэй өттүнэн атынынан эргийэр. Сыал-сорук туруорунан үлэлиибин, олоробун. Онуоха, тустууларым көмөлөһөллөр”.
Леонид Николаевич тустуутун тохтотон баран, улахан спортсменнар тахсар уйаларыгар олимпийскай эрэл Училищетын салайбыта, спорка үрдүкү маастарыстыба оскуолатыгар дириэктэри солбуйааччынан, өрөспүүбүдүкэ сүүмэрдэммит хамаандатын кытта үлэлээбитэ, баар билиитинэн-көрүүтүнэн, мунньуммут уопутунан көмөлөспүтэ, сүбэ-ама биэрэн сатабылынан үллэстибитэ. “Улахан тустуук буоларга, Олимпиадаҕа тиийэргэ хас биирдии бөҕөстөн киэҥ билиини-көрүүнү эрэйэр. Күүскэ дьарыктаннаххына, үлэлээтэххинэ ситиһии кэлэр. Режими тутуһар, сөпкө сынньанар, бэриниилээх киһи ситиһэр. Сорохтор түргэнник оҥоро, бүтэрэ-оһоро сатыыллар, түргэнник кыайа эрэ охсуохтарын баҕараллар. Ол табыллыбатаҕына санааларын түһэрэллэр. Оннук буолуо суохтаах. Дьүккүөр, дьулуур, тулуур эмиэ быһаараллар”.
Олимпийскай оонньуулартан икки кыһыл, икки үрүҥ көмүс мэтээллэри аҕалтаабыт бөҕөстөрбүтүн Роман Дмитриеви, Павел Пинигини, Александр Иванову саха тустуутун лидердэринэн ааҕар, холобур быһыытынан киэн тутта ааттаталыыр. Тустуу диэн билии-көрүү, улахан кинигэ буоларын этэллэрин үчүгэйдик өйдүүр. Киэҥ билиилээх-көрүүлээх, үөрэҕи ылына спортсменнар аан дойду, Олимпиада үрдэллэрин дабайаллар диэн сыаналыыр. Аҥардас былчыҥ күүһөнэн ситиспэккин диир. Роман Дмитриев кинигэтин “Наука побеждать” диэн ааттаабыта түбэспиччэ буолбатах. Саха Өрөспүүбүлүкэтин маҥнайгы Президенэ Михаил Ефимович Николаев “Знанием победишь” этиитин Леонид Спиридонов өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэринэн сылдьар.
Леонид Николаевич өрөспүүбүлүкэ спордун салайан олорбута балтараа сыл буолла. Бастакы сылларга ыарахан этэ диэн билинэр. Боппуруостары быһаарыы үгүс бириэмэни эрэйэрэ. Бытаарыы баара. Инньэ гынан, сарсыарда 8 чаастан киэһэ хойут 23 чааска диэри үлэлиирэ. Билигин үлэлиир тэтимим балаччча түргэтээтэ диэн билинэр. Үгүс хайысхалаах үлэлэр ыытыллаллар. Спартакиадалары ыытыы концецията оҥоһулунна. Өрөспүүбүлүкэ үөрэнээччилэрин Спартакиадалара сөргүтүллүбүтэ спорт кэскиллээхтик сайдарыгар төһүүнэн буолара саарбахтаммат. Адаптивнай спорт доруобуйаларынан хааччахтаах спортсменнарга, физическэй культураҕа уонна маассабай спорка, Манчаары Спартакиадаларыгар, спорт национальнай көрүҥнэригэр, оҕо спордугар, түөрт-биэс сылынан олоххо киллэриллиэхтээх спортивнай тутуулар былааннара, 2030 с. диэри стратегическай программалар ылылыннылар.
Эһиил сайын Дьокуускайга Норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолорун” VIII Спортивнай оонньууларын үрдүк тэрээһиннээхтик ыытарга бэлэмнэнии күүскэ барар. Билигин өрөмүөннэр үгэннэрэ. Сайсаарга улахан спортивнай комплекс, Хатаска спортивнай саала тутуллаллар. 2022 с. Владивостокка VII Сайыҥҥы, 2023 с. Кемеровоҕа II Кыһыҥҥы оонньууларга Сахабыт сирин хамаандатын спортсмен оҕолоро тиийэн кыттаннар мэтээллэри аҕалтаабыттара. Дьокуускайга бүтэһик Оонньуулар 2016 с. ыытыллыбыттара. Ити кэм устата таһым сүрдээҕин үрдээтэ. Россия спорка Министиэристибэтин кытта биир сомоҕолоһуулаах улахан тэрээһин буолуоҕа. Россия үбүлээһиҥҥэ улахан көмөнү оҥорор. Аҕыс сыл буолан баран Оонньуулар төрүттэммит дойдуларыгар эргиллэн кэлиилэрэ саныырга үчүгэй. Ил Дарҕан сорудаҕынан, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын өйөөһүнүнэн киэҥ өрүттээх үлэлэр ыытыллаллар. Эрчиллэр-бэлэмнэнэр түмсүүлэргэ, күрэхтэһиилэргэ барыыларга-кэлиилэргэ, экипировкаҕа хайа да кэмнээҕэр элбэх кээмэйдээх үбүлээһин көрүллүбүтүттэн миниистир Леонид Спиридонов астынар. Буола турар уустук кэмҥэ М.Е. Николаев ырааҕы көрөн көҕүлээн тэрийбит “Азия оҕолорун” оонньууларын суолтата улахан. Аан дойду бүттүүнэ болҕомто уурар, сэҥээрэр. Россия регионнарын, Азия дойдуларын хамаандалара кэлэн кыттарга баҕаларын биллэрэллэр. Тэрээһиннэргэ хаһааҥҥытааҕар даҕаны элбэх киһи кыттар.
Физкультурнай хамсааһын үбүлүөйдээх 100 сыла Леонид Спиридонов министирдиир кэмигэр, ала-чуо киниэхэ түбэспитинэн бэйэтин дьоллооҕунан ааҕар. Кырдьыга да оннук. 1923 сылтан элбэх киһи өрөспүүбүлүкэ спордун салайан кэллэ. Бэрэссэдээтэллэр, миниистирдэр мэтириэттэрэ Мининистиэристибэ көрүдүөрүгэр кэккэлээбиттэрэ болҕомтону тардаллар. Саха сирин спордун историята кэрэһэлииринэн Леонид Спиридонов өрөспүүбүлүкэ спордун 36-с салайааччыта. Саха АССР бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэллэрэ Платон Алексеевич Ойуунускай, Николай Васильевич Бубякин, Ананий Кононович Андреев, Николай Семенович Емельянов; бырабыыталыстыба эппиэттээх үлэһиттэрэ Михаил Васильевич Мегежекскэй, Семен Николаевич Донской-II, Николай Дмитриевич Субуруускай өрөспүүбүлүкэ спордун салайааччыларынан күүскэ үлэлээбиттэрин Леонид Николаевич бэлиэтиир, махтанар. Сүүс сыл иһигэр физкультура уонна спорт эйгэтигэр элбэх оҥоһулунна. Спорка бэриниилээх, спорду дириҥник өйдүүр, ис-сүрэхтэриттэн ылынар дьон салайдылар диэн үрдүктүк сыаналыыр. Физкультурнай хамсааһыҥҥа, спорт сайдыытыгар дьоһуннаах суолларын хаалларбыт, кылааттарын киллэрбит дьонунан бары да киэн туттабыт. Ахсынньы ый саҕаланыытыгар Саха сирин халыҥ делегацията Москваҕа тиийэн Россияҕа 100 сыллаах үбүлүөйдээх дьаһалларга сылдьан, бэлиэтэһэн, көрөн-истэн кэллилэр.
Ахсынньы ый 13-15 күннэригэр Дьокуускай куоракка Саха сиригэр физкультурнай хамсааһын төрүттэммитэ 100 сылыгар аналлаах үбүлүөйдээх дьаһаллар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спорка үлэһиттэрин III сийиэһэ, 2023 сыл спорка лауреаттарын чиэстээһин ыытыллыахтара, быыстапкалар туруоруллуохтара. Улуустартан, куораттартан спорт ветераннара, физкультура уонна спорт үлэһиттэрэ, бастыҥ спортсменнар, салайар эйгэ үлэһиттэрэ кыттыахтара.
Баһылай Посельскай
