ыарахан буруйдары арыйталаабыт биллиилээх силиэдэбэтэл, Россия үтүөлээх юриһа, ССРС депутата, ССРС Верховный сэбиэтин чилиэнэ, ССРС быраабы араҥаччылыыр уорганнарын үлэлэрин хайысхалыыр кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ, юстиция генерал майора, Саха Өрөспүүбүлүкэтин маҥнайгы кылаастаах дьиҥнээх судаарыстыбанный сүбэһитэ, Бочуот Знага, Александр Невскэй уордьаннар кавалера, Россия уонна ССРС тустууга Федерациятын президиумун чилиэнэ, 1980-90 сылларга Өрөспүүбүлүкэ тустууга Федерациятын бэрэссэдээтэлэ, үлэтигэр уһулуччулаах көрдөрүүлэрин иһин М.К. Аммосов аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата Макар Макарович Яковлев олоҕун суола тустууттан саҕаламмыта.
Атамай аҕыс кылаастаах оскуолатыгар үөрэммитэ. Тустуу секциятын арыйбыт Бүлүү киһитэ, энтузиаст-тренер Василий Иванович Сивцевкэ начаалынай кылаастарга аан-маҥнай тустуунан эрчиллибитэ. Алтыс кылаастан тохсуска диэри Константин Леонтьев, Василий Ефремов, Валерий Скурихин, Василий Пахомов, Валентин Константинов курдук маастардары ииппит үтүөлээх тренер
Илья Васильевич Павловка бииргэ эрчиллэн “буспута-хаппыта”, Төҥүлүгэ дьарыктаабыт бөҕөһө Роман Цыпандин ССРС үрүҥ көмүс призера буолбута, Абыйга тиийэн ССРС чөмпүйүөнэ Николай Неустроевы Сойуус түһүлгэтигэр таһаарбыт тренер. Инньэ гынан, Николай Неустроевтыын убай-быраат курдук санаһаллар. Тустуу улахан оскуолатын ааспыта. Оскуолатааҕы сылларыгар тустууга уонна хапсаҕайга оройуонугар бастаталаабыта. 5, 10 км сүүрүүлэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ хатыһара. Маастар Семен Исаковка дьарыктанан, дуобакка өрөспүүбүлүкэ оҕолоругар иккис дуоскаҕа бастаабыта, хамаанданан бастакы миэстэни ылбыттара. Эт-сиин, өй спордун көрүҥнэригэр спортивнай хараахтардааҕын көрдөрбүтэ.
1967 с. Дьокуускайга көҥүл тустууга Куба-Россия-Саха сирэ матчевай көрсүһүүлэрэ буолбута. Онно судьуйалыахтаах тренерин Илья Васильевичка доҕор буолан, ыам ыйыгар сырыы-айан суох, бырыы да бадараан кэмигэр, Бэрдьигэстээхтэн уу-саппыкыларынан сүүрэ-былаан дэгэйэн, сууккаттан ордук айаннааннар сатыы тиийэн тураллар. “Международнай” тустууну көрөр дьолго тиксибитэ, тренерин махталын ылбыта. Спорка оннук бэриниилээҕэ. “Саха АССР үтүөлээх тренерэ” 3 № дастабырыанньалаах тренерин И.В. Павловы Волков уонна Коркин кэннилэриттэн үһүс тренеринэн ааҕар. Н.Н. Волков улаханнык сыаналыыр тренерэ этэ.
Свердловскай юридическэй институтугар тустуунан эрчиллиитин салҕаабыта. Аан дойду чөмпүйүөннэрэ тустубут күүстээх састааптаах Россия “Буревестнигын” күрэхтэһиитигэр кыттыбыта. Свердловскай уобалас түөрт төгүллээх чөмпүйүөнэ Медведеви кыайан үчүгэй бэлэмнээҕин көрдөрбүтэ. Төрдүс миэстэлэнэн, маастар нуорматын кыл-мүччү толорботоҕо. Суворовскай училищеҕа тренердиир Медведев өйөөн, кыра хамнаска тренердээбитэ. Ыраахтан сылдьар устудьуоҥҥа улахан көмө буолбута. Үчүгэйдик үөрэммитэ.
Саха сиригэр буолбакка, Сойууска биллэр улахан буруйдары арыйыылардаах прокуратура следователэ Макар Макарович Яковлев 1989 с. ССРС депутатынан талыллыбыта. Таһаарыылаах үлэлээх депутаты ССРС көҥүл тустууга Федерациятын исполкомугар эмиэ талбыттара. Онтон ССРС сүүмэрдэммит хамаандатын сүрүн тренерэ Иван Ярыгин этиитинэн, быыбарга салгыы кыттыбыта. Иккилии төгүллээх Олимпийскай чөмпүйүөннэр Сослан Андиев уонна Леван Тедиашвили курдук конкуреннары кыайталаан, Федерация президиумун чилиэнинэн талыллыбыта. Тустууктартан соҕотох Сойуус депутата этэ, ол иһин талбыттара буолуо диэн бэйэтэ сабаҕалыыр.
Саха сиригэр тустуу Федерациятын бэрэссэдээтэлинэн биир санаанан талыллыбыта. Аатырбыт бөҕөс, Горнайга совхоз парткомун сэкэрэтээринэн үлэлээбит Петр Егорович Попов спорка миниистирдии олорор кэмэ. Үчүгэйдик билсэллэр. Үлэ бөҕө барбыта. Үс сылы быһа “Золотой пояс Якутии” диэн маастар нуормалаах Бүтүн Сойуустааҕы аһаҕас турниры тэрийэн ыыппыттара.
1989 с. Бэрдьигэстээхэ буолан ааспыт өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин бөҕөстөрүн түһүлгэтигэр Роман Дмитриевич Олимп чыпчаалыгар таһаарбыт ССРС үтүөлээх тренерэ С.А. Преображенскай ыалдьыттаан күрэхтэһии таһымын үрдэппитэ. Сергей Андреевич күрэхтэһии тэрээһинин үрдүктүк сыаналаабыта, саха тустуута кэскиллээҕин бэлиэтээбитэ, бөҕөстөрбүт тустар техникаларыгар кэккэ сүбэлэри биэрбитэ. Тустуу түгэннэрин киинэҕэ уһулбута.
1991 с. Дьокуускайга тэлгэммит РСФСР чемпионатыгар Василий Гоголев, Петр Малардыров, Николай Яковлев кыһыл көмүс мэтээллэри ылаттааннар тустууну таптааччылары, “ыалдьааччыларын” үөрдүбүттэрэ, ону таһынан, тустууктарбыт үс үрүҥ көмүһү, биир боруонсаны ылаттаабыттара. АХШ, Казахстан, Турция, Монголия, Чехословакия хамаандаларын кытта табаарыстыы көрсүһүүлэр буолуталаабыттара. Макар Макарович этэринэн, ССРС сүрүн тренердэрэ Иван Сергеевич Ярыгин, Роман Михайлович Дмитриев көмөлөрүнэн, Сойууска тиийэ “рычагтаах” буолан итинник улахан түһүлгэлэри ыытыы кыаллыбыта. Уһун кэмҥэ тохтотулла сылдьыбыт Н.Н. Тарскай бирииһигэр өрөспүүбүлүкэ чемпионатын ыытыы сөргүтүллүбүтэ.
Тустуу Федерацията спорт министиэристибэтин кытта ыкса сыһыан олохтооннор, тустууга улахан болҕомто ууруллубута. Булт биригээдэтин тэрийэн Дьааҥыга тиийэн куобахтаан, балыктаан тустууктары аһатыы көҕүлэммитэ. Россия тустууга исполкомун чилиэнэ, үтүөлээх тренер Николай Николаевич Волков аата-суола, аптарытыата, сабыдыала улахан этэ, көмөтө улахан буолара. Федерация президенин вице-президеннэринэн Монреаллааҕы Олимпиада геройдара Роман Дмитриев, Павел Пинигин, Александр Иванов, сүрүн тренеринэн Валерий Керемясов үлэлээбиттэрэ. Тустуу ымпыгын-чымпыгын, Сойууска тустуу салайааччыларын, тренердэри билэттиир буоланнар туруорсуллар боппуруостар олоххо дэбигис киллэриллэн иһэллэрэ.
Көҥүл тустуу сайдыытын бытаардар боппуруостар, олор истэригэр, эдэрдэр көрдөрүүлэрэ намтааһына, тренердэр анал үөрэхтэрэ суоҕа, методикаҕа хаалыы баара, тустууктарга иитэр-өйдөтөр үлэ ситэтэ суоҕа Федерация мунньахтарыгар үгүстүк дьүүллэһиллибиттэрэ. Ылыллыбыт дьаһаллар ортолоругар күҥҥэ икки дьарыгы киллэрии, материальнай базаны бөҕөргөтүү сүнньүнэн тустуу саалата киллэриллибитэ, олимпийскай солбук училище аһыллыбыта, үлэлэригэр көтүмэхтик сыһыаннаһар тренердэри уларытыылар, спорка үрдүкү маастарыстыба оскуолатыгар анал үөрэхтээх специалистары анааһын, дьиссипилиинэни, бэрээдэги бөҕөргөтүү бааллара. Армияҕа сулууспалааһын кэмигэр тустуунан дьарыктаныыга байыаннай уокуругу кытта бииргэ үлэлээһин дуогабара түһэрсиллибитэ.
Эрчимнээх эдэр саастарыгар тустуунан дьарыктаммыт Макар Макарович Яковлев тустууну иһиттэн үчүгэйдик билэр буолан, бүччүм санаалардаах:
“Тустууга элбэх былчыҥнар сайдаллар. Туруу-олоруу, гимнастика, акробатика барыта бааллар. Толкуйун эмиэ үчүгэй буолуон наада. Тустуук хас биирдии хамсаныыларгын билиэхтээх уонна олору эҥкилэ суох сатаан туттар, оҥорор буолуохтаах. Павел Пинигин сахалыы толкуйдаах. Наһаа “организованнай” киһи эбит, ол иһин ситиһэр. Улахан “четкай организованнай” буоллаххына үчүгэй тустуук буолаҕын. Хапсыһыыга сыыстарымыаххын наада, “утарсааччын биир сыыһатын таба туһан” диэн Байбал сөпкө этэр. Тустуу учуонайа Виктор Петрович Ноговицын этэрин курдук, научнай төрүккэ олоҕуруу кыайыыга тиэрдэр”.
“Дмитрий Петрович Коркин дьолугар, үлэлиирин былаһын тухары куруутун аттыгар сылдьар Шадрин, Постников курдук чугас доҕоттордоох, соратниктардаах этэ. Дмитрий Петрович науканан күүскэ дьарыктаммыта. Атыҥҥа аралдьыйбатаҕа. Спортоскуола дириэктэрэ Алексей Спирдонович Шадрин, айаҥҥа сылдьар тренер Константин Сергеевич Постников спортоскуола базатын, тутууларын, снарядтарын оҥорбуттара. Көмөлөрө, өҥөлөрө олус улахан. А.С. Шадрин киэҥ, улахан өйдөөх-санаалаах киһи. Интернат-оскуола кэлэктиибэ бары саба түһэн, көмөлөөн тустуук уолаттары таһаарбыттара, аатырдыбыттара. Коркин суруммут, бэлиэтэммит тэтэрээттэрин, туох-баар үлэлэммит үлэлэрин барытын чинчийэллэрэ буоллар. Бэйэтин олорбут кэмин, Россияны да, Сойууһу да быдан эрдэлээбит киһи. Науканан. Олимпийскай чөмпүйүөннэри оҕо эрдэхтэриттэн эрчийэн, улахан таһымҥа таһаартаабыт”.
“Үчүгэйэ диэн, оҕолорун бэйэтигэр тута сыппатах, улахан тренердэргэ тиэрпит. Ити эмиэ ырааҕы көрүүтэ. Роман Дмитриеви Томас Барбаҕа, Сергей Андреевич Преображенскайга биэрэр, Пинигин Украинаҕа Георгий Анатольевич Бураковка, Иванов Казахстаҥҥа барбыттара. Василий Гоголев, Николай Неустроев Сахаларын сириттэн тахсыбыттара. Манна уустук. Иммунитеты күүһүрдэр витамин тиийбэт, кислород тиийбэт. Тахсар ыарахан. Билигин Айаал Лазарев Кыргызтантан, атын уолаттарбыт Белоруссияҕа тиийбиттэрэ сөптөөх хамсаныы. Антах климата, айылҕата сөп түбэһэр. Биһиэхэ наука кыайтарбат. Витамин, аһылык. Гай Бааска талаан, Олимпиада чөмпүйүөнэ буолуо этэ. Неустроев соҕуруу барбыта буоллар Олимпиадаҕа тиийиэхтээҕэ”.
“Ыраахпыт бэрт. Харчыттан иҥнэҕин. Манна буулдьанан ытыы, ох тахсыахтарын сөп. Стендовай ытыы тахсыан сөп. Боксаҕа эмиэ соҕуруу бардаххына тахсыахха сөп. Бэйэбит Сахабыт сиригэр норуоттар икки ардыларынааҕы маастар таһымыгар таһаарар кыахтаахпыт. Аан дойду чыпчаалыгар тахсар ыарахан. Тус олоххо сыыстарыы суох буолуохтаах. Олоҕу куоттарымыахха. Төбөлөөх, ырыҥалыыр толкуйдаах буолуохха”.
“Саха тустууктара бырахсыылаахтар. Хоту сиртэн төрүттээх буолан уһунньуппут, сылайбат сындааһыннаахпыт. Быраабыла уларыйталаабыта биһиэхэ охсуулаах. Политиктар анаан-минээн уларыталлар. Дмитриеви туораппыттара, үс төгүллээх Олимпийскай чөмпүйүөн буолуохтаах этэ диэн Иван Ярыгин этэн турар. Олус элбэх харчы оонньуур. Киһи өйдөөбөт түгэннэрэ бааллар”.
“Билигин тувиннар таҕыстылар, Начын аан дойду чөмпүйүөнэ буолла. Буряттар стабильно иһэллэр. Биһигиттэн Лев Павлов тахсыахтаах этэ. Ырытан көрдөххө, Герман Контоевтан ураты, Пинигин, Иванов, Сахаачча 20-рин диэки тахсыбыттара. Айылҕалаахтар. Герман 30 сааһыгар аан дойдуга бастаабыта. Хойутаан тахсыбыта. Атыттар эрдэ тахсаллар. Тренердэр наукаҕа тирэҕириэхтэрин наада”.
Тустуу сайдыытыгар боччумнаах үлэлэр ыытыллыбыттара. Макар Макарович Яковлев депутатскай үлэтэ эбиллэ турарынан, 1993 сыллаахха бэйэтин көрдөһүүтүнэн тустуу Федерацияны салайыыттан тохтообута. Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтин “Ытык Сүбэтин” чилиэнэ. Тустуу хаамыытын кэтээн көрөр, тустууктарга ыалдьар, сүбэлиир-амалыыр, өйүн-санаатын тиэрдэр.
Баһылай Посельскай
