Тулагы сириттэн 1959 сыллаахха тустууга кынат анньыммыта, 1976 сылтан күн бүгүнүгэр диэри олорор. Ол иһин. Тулагы-Киллэм нэһилиэгин *Далбар Хотун* ырыаһыттара истиҥник-иэйиилээхтик эҕэрдэлээтилэр.
Үгүс биһирэм тыллар этилиннилэр. Өрөспүүбүлүкэни салайа сылдьыбыт, албан аатырбыт бөҕөстөр, кус быһыйдар, спорт ветераннара С.И. Алексеев, А.Е. Алексеев, П.Е. Попов, А. Г. Захаров төрөөбүт Сахатын сиригэр хотторууну билбэтэх аатырбыт бөҕөһү Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү наҕараадаларыгар - Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо аакка уонна *Хотугу Сулус* уордьаҥҥа түһэрэргэ туруорустулар.
Максим Николаевич Сибиряков, кырдьык, олох, үлэ, тустуу улахан оскуолатын эрэ буолбакка, *олох университетын* ааспты киһи эрэ киэн туттар, сөҕөр, дьоһун киһитэ. Истибит эрэ сэҥээрэр киэҥ сэһэннээх-сэппэннээх, судургу уус-уран тыллаах-өстөөх, мас хайдыбытын курдук көнө сүрүннээх, санаабытын хайдах баарынан этэр туруору майгылаах. Дириҥ хаһаайыстыбаннай өйдөөх-санаалаах буолан үлэлээн ааспыт сирдэригэр, төрөөбүт-үөскээбит Мырылатын холкуоһун кадровай булчутуттан саҕалаан, Уус-Алдаҥҥа, Аммаҕа, Чурапчыга, тыа сиригэр *тыын боппуруостарын* - үгүс күөллэри үөскэттэ, ветеринар быһыытынан сүөһү иитиитин сайыннарбыта, оһорбо сирдэри туһаҕа таһааран бурдук бааһыналарын оҥортоото, саҥа дэриэбинэлэри тутуталаан, өтөр-наар сүппэт бэлиэлэри хааллартаата. Инньэ гынан, ханна да тиийдэр махталынан туһанар. Үлэни өрө туппут, саха тыллаах барыта биһииир, билинэр, дьон, норуот киһитэ. Ийэ дойдутун дьиҥнээх патриота.
Тустуу легендата
Күүс-уох, мындыр-өй өттүнэн уратытык мааныламмыт айылҕа киһитэ.
*Махсыым холуокката* диэнинэн тустуу эйгэтигэр бэрт үчүгэйдик биллэр *кыбытар* албаһынан Сойуус, аан дойду бухатыырдарын охтортоон *ууга-уокка* түһэртиирэ. Улахан Сойууска, Арассыыйаҕа миэстэлэспэтэх буолан, бэйэтин ситиһиилэрин куруутун тардына соҕус этээччи.
Тустууга олус махтанар. *Салайааччы буолуохтаах диэн өрө анньан иһэллэр. Салайааччы буолуо суох этим. Тустуу миигин аһаппыт киһитэбин*,- диэн тыллаах. Тустууга сыратын биэрбитэ, этэ-хаана илдьирийбитэ элбэх. Тапталлаах Сахатын сирин көмүскээн 125 тустубута, онтон 101 кыайбыта, 24 кыайтарбыта. Арассыыйа, Сойуус 24 куораттарын, ССРС 11 союзнай өрөспүүбүлүкэлэрин көбүөрдэригэр тахсыбыта. Ол былаһын тухары төһөлөөх сырата-сылбата, эрэйэ, этэ-хаана алдьаммыта буолуой?!
Сахаҕа бөдөҥ киһи. Илиитигэр күүстээҕэ биллэр.
*Ыарахан ыйааһыҥҥа тустубут буолан улахан көрдөрүүнү ситиспэтэҕим*,- диир да, 1957 с., ити аата, 61 сыллааҕыта, манна Саха сиригэр Магадантан аан бастаан атын сиртэн тустууктар кэлбиттэрэ. Онуоха диэри атын сиртэн биир да тустуук кэлэ илик этэ. Онно, Саха сириттэн аҕыс буолан тустаннар, Магаданнары 5:3 кыайбыттара. Ол иһигэр, Максим Сибиряков эмиэ кыайбыта. Сахалартан бастакынан Николай Гоголев, Ким Марков, Максим Сибиряков буоланнар иккис разряд нуорматын толороннор, тута, национальнай герой буола түспүттэрэ! Уулуссаҕа эккирэтэ сылдьан көрөллөрө. *Оо, дьэ, ити ааттаах Сибиряков сылдьар!*,- диэн тыа уолун симитиннэрэн, долгуталлара. Оннук, биллиилээх дьон буола түспүттэрэ.
1958 с. 87 кг Россия *Урожайыгар* иккис миэстэ буолан турар. 1961 с. ССРС *Локомотив* уопсастыбатыгар чөмпүйүөннээбитэ. 79 кг 1962 с. Россияҕа алтыс миэстэ буолбута. Ону таһынан, 1962, 1963 сс. Сибиир, Дальнай Восток - Уралтан бэттэх улахан турнирга 87 кг бастаабыта. Оччолорго, Дальнай Восток тустуута сүрдээх күүстээх этэ. Хабаровскай, Владивосток, Магадан, Благовещенскай, Комсомольск-на-Амуре куораттар күүстээх тустууктардаахтара. Киһи мыыммат, кырата суох көрдөрүүлэрэ. Ити кыайыылара Саха сирин хамаандатыгар олус туһалаах, кыайыы очколарын аҕалбыттара.
Илии, сис күүһэ быһаарар оруоллааҕын этэр. 55-60 кг вагонетка баарын хас сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри сылы быһа тиниктэһэн, күүһүрбүт-уоҕурбут. 83 кг аҥаар илиитинэн анньар буола күүһүрбүт. Дьарыга диэн ол вагонетка эрэ. Саха сиригэр баһыйтарбатаҕын төрүөтэ онно сытар. Утарсааччыларын түүтэх курдук харбаталыыра. Ону, сэттэтэ бастаабыта да элбэҕи этэр.
*Холуоккалааһын* саамай туттар албаһа. Москваттан кэлэ сылдьар спорт маастара Иван Морозов үөрэппит. Хас да түгэннэр баалларыттан билиһиннэрдэххэ, ол ньыматын аан бастаан 1957 с. Кавказ уолаттарыгар туттан турар. Үлтү кумалаан кэбиһиэхтэрин сүр баҕалаах, дойду күүстээх тустууктара Михаил Гагиевка, Россия чөмпүйүөнэ Агаевка бэриммэтэҕэ, тэҥнэһитэлээбитэ. Күүһүн хачайдаабыта туһалаабыта. Киһи хайгыы көрөр былчыҥнаммыта. Орто-Азия куораттарыгар үчүгэйдик тустубута. *Кыбытыытынан* үс Советскай Сойуус чөмпүйүөннэрин кытта тэҥҥэ тустубута. Олортон иккилэрэ аан дойду таһымнаах тустууктар. Билбэттэр, сэнииллэр. Аатырар Балавадзены кыайбыт аан дойду таһымнаах, Сойуус чөмпүйүөнэ армян тустуугун үс мүнүүтэ кыбытан сытыарбыт. Гонг быыһаабыт. Чыыстай уурардааҕа хаалан турар. Аннараа бухатыыр бөҕөс, бэрдин бэрт, туран, сынньанан, тыын ылан баран, салгыы тустууга нэһиилэ 4:3 хоппута. Ити 79 кг ыйааһыҥҥа. ССРС чөмпүйүөнэ Михаил Мекбурзовы кыбытан охторор, ону *төкүнүс гыннарыахпын сөп этэ да, бу үлүгэрдээх улуу тустуугу, ССРС элбэх төгүллээх чөмпүйүөнүн, призерун, ону кыайдахпына сүрэ да бэрт буолсу*, - санаа киирэн, кэтэмэҕэйдээн, кыбытаат да тиэрэ түспэккэ, ньачаас икки ардыгар тохтоон ылбыт. Ол икки ардыгар уопуттаах бөҕөс ону билээт, тура биэрбит уонна очко биэрэн хотторон кэбиспит. Онтон, ССРС чөмпүйүөнэ Алексей Семкин диэн 87 кг Казахстаҥҥа туста сылдьан, кыбытан бараммын көбүөргэ түөртэ эргиппит. Оччолорго биир захватка икки очкону эрэ биэрэллэрэ. Хапсыһыы бүппүтүгэр, судьуйалар балыйаннар, сымыйанан сэрэтии биэрэннэр тэҥнээн кэбиспиттэрэ. Дальнай Восток чемпионата Дьокуускайга буолбутугар, дьэ, онно көрдөртөөбүт, утарсааччыларын барыларын *кыбыталаан*, ыраастык кыайталаабыт.
Онон, Максим Сибиряков бөҕөс быһыытынан, Саха тустуута сайдарыгар оруола улахан. Саха тустуутун акылаатын уурсубутунан улаханнык киэн туттуон туттар!
Тулагы турнирыгар 61 кг ШВСМ бөҕөһө Степан Соркомов, Чурапчы институтуттан 70 кг Эдуард Григорьев, 79 кг Константин Власов кыайыылары ситистилэр. Хапсаҕай абсолютнай чөмпүйүөнүн аатын Константин Власов ылла.
Баһылай Посельскай
